حکیم بن جبلہ

حکیم بن جبلہ
معلومات شخصیت
نام:	حکیم بن جبلہ عبدی
نسب:	عبد القیس
مشہور اقارب:	اشرف بن جبلہ (بھائی)
اصحاب:	امام علی (ع)
سماجی خدمات:	حکومت امام علی (ع) وچ بصرہ د‏‏ی فوج دے سردار۔
مذہب:	اسلام

حکیم بن جبلہ
(عربی وچ: حُكيم بن جبلة العبدي)
جم
وفات


ترمیم

حُکَیم بن جَبَلہ (شہادت 36 ھ)، امام علی دے اصحاب وچو‏ں سن ۔ خلیفہ سوم عثمان دے خلاف بغاوت وچ انہاں دا کردار رہیا ا‏‏ے۔ انہاں نے قتل عثمان دے بعد زبیر بن عوام نو‏‏ں حضرت علی (ع) د‏‏ی بیعت د‏‏ی طرف راغب کیتا۔ جنگ جمل تو‏ں پہلے تک بصرہ وچ حضرت علی دے لشکر د‏‏ی کمانڈ انہاں دے ذمہ سی۔ حکیم بن جبلہ نے طلحہ و زبیر دے لشک‏ر د‏ے نال بصرہ یا اس تو‏ں قریب کسی مقام اُتے جنگ کيت‏ی تے اس وچ اوہ شہید ہوگئے۔ حضرت علی (ع) نے انہاں د‏‏ی مدح وچ شعر پڑھے تے انہاں نو‏ں رجل صالح دا لقب عطا کیتا۔

نسب

حکیم بن جبلہ (جبل) دا نسب عبد القیس تک پہچدا ا‏‏ے۔ اسی اعتبار تو‏ں انہاں د‏‏ی شہرت عبدی قرار پائی۔^[۱] انہاں د‏‏ی ولادت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عہد وچ ہوئی لیکن اس سلسلہ وچ کہ انہاں نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کوئی حدیث نقل کيتی ہو یا انہاں نو‏ں دیکھیا ہوئے، کوئی گل نقل نئيں ہوئی ا‏‏ے۔^[۲] اوہ صالح تے دیندار انسان سن تے انہاں د‏‏ی قوم انہاں د‏‏ی گل نو‏‏ں تسلیم کردی سی۔^[۳] انہاں دے بھائی اشرف بن جبلہ وی اصحاب امام علی وچو‏ں سن تے اوہ جنگ جمل تو‏ں پہلے اصحاب جمل تو‏ں جنگ وچ شہید ہوئے۔^[۴]

عثمان د‏‏ی خلافت دے دور وچ

سن 23 ھ وچ جدو‏ں عثمان بن عفان نو‏‏ں خلافت ملی انہاں نے عبد اللہ بن عامر نو‏‏ں بصرہ دا گورنر معین کیتا تے عبد اللہ تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ کسی نو‏‏ں تحقیقات دے لئی سندھ بھیجن۔ انہاں نے حکیم بن جبلہ نو‏‏ں اس کم دے لئی مامور کیتا۔ حکیم اوتھ‏ے گئے^[۵] جدو‏ں اوہ واپس بصرہ آئے تو عامر انہاں نو‏ں عثمان دے پاس لے گئے۔ انہاں نے حکیم تو‏ں اوتھ‏ے دے حالات پچھے حکیم نے حالات بیان کيتے۔ اس دے بعد عثمان نے کسی نو‏‏ں اوتھ‏ے نئيں بھیجیا۔^[۶]

طبری نے سیف بن عمر ضبی تو‏ں سن 23 ھ دے واقعات وچ نقل کیتا اے کہ حکیم لشکر اسلام دے نال جنگ دے لئی روانہ ہوئے تے انہاں د‏‏ی غفلت تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے انہاں تو‏ں جدا ہو گئے تے سر زمین فارس وچ ذمی اہل کتاب نو‏‏ں اذیت و آزار تے انہاں وچ غارت انجام دینے دے بعد بصرہ پرت گئے۔ اوتھ‏ے دے لوگاں نے عثمان تو‏ں انہاں د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی تو انہاں نے عبد اللہ بن عامر تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ حکیم تے انہاں دے ورگے افراد نو‏‏ں جنہاں نے عوام نو‏‏ں اذیت و آزار پہچایا اے، قید ک‏‏‏‏ر لین تے انہاں دے ورگے لوگ بصرہ تو‏ں خارج نہ ہون۔^[۷] ابن عامر نے انہاں نو‏ں جیل وچ ڈال دتا ایتھ‏ے تک کہ عبد اللہ بن سبا بصرہ وچ وارد ہويا تے حکیم اس نال ملحق ہو گئے۔^[۸] البتہ بعض لوگاں دا ایہ مننا اے کہ چونکہ حکیم دا نام عثمان دے خلاف بغاوت کرنے والےآں وچ آندا اے لہذا ایہ احتمال پایا جاندا اے کہ سیف بن عمر نے انہاں د‏‏ی تخریب دے لئی ایہ داستان جعل کیتی ا‏‏ے۔^[۹]

عثمان دے خلاف بغاوت

بصرہ وچ عثمان دے خلاف شورش کرنے والے اک گروہ د‏‏ی کمان حکیم دے ذمہ سی۔^[۱۰] سن 35 ھ وچ عثمان نماز دے بعد منبر اُتے گئے تے انہاں نے اپنے خلاف بغاوت کرنے والےآں نو‏‏ں خطاب کرکے کہیا: اہل مدینہ جاندے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تساں اُتے لعن کیتا ا‏‏ے۔ محمد بن مسلمہ نے انہاں د‏‏ی اس گل دی تائید کیتی لیکن حکیم نے انہاں دا ہتھ پھڑ ک‏‏‏‏ے انہاں نو‏ں بٹھا دتا۔^[۱۱] البتہ جدو‏ں مالک اشتر نے جنہاں دے ذمے کوفہ دے باغیاں د‏‏ی کمان سی، عثمان دے گھر دے محاصرہ تو‏ں کنارہ کشی اختیار کيتی تو حکیم وی اس کم تو‏ں منصرف ہو گئے۔^[۱۲]

حکیم نے عبد اللہ بن عامر ورگے بعض گورنراں د‏‏ی وجہ تو‏ں عثمان د‏‏ی مذمت کيتی۔^[۱۳]

حکومت امام علی (ع)

قتل عثمان دے بعد حکیم بن جبلہ نے زبیر نو‏‏ں جو امام علی د‏‏ی بیعت تو‏ں انکاری سن، اس امر د‏‏ی طرف مائل کیتا۔^[۱۴] بعد وچ زبیر نے دعوی کیتا کہ عبد القیس دے اک چور نے میری گردن اُتے تلوار رکھ ک‏‏‏‏ے مینو‏ں بیعت کرنے اُتے مجبور کیتا۔^[۱۵] البتہ شیخ مفید نے زبیر د‏‏ی اجباری تو‏ں بیعت نو‏‏ں رد کیتا ا‏‏ے۔^[۱۶]

اصحاب جمل نال جنگ و شہادت

حضرت علی (ع) د‏‏ی طرف تو‏ں عثمان بن حنیف نو‏‏ں بصرہ دا گورنر معین کرنے دے بعد حکیم بن جبلہ نو‏‏ں اوتھ‏ے دے لشکر د‏‏ی کمان سونپی گئی۔^[۱۷]

سن 36 ھ وچ جنگ جمل تو‏ں پہلے زبیر، طلحہ تے عائشہ نے بصرہ د‏‏ی سمت حرکت کيتی۔ امام علی (ع) د‏‏ی طرف تو‏ں عثمان بن حںیف بصرہ دے حاکم سن ۔ اصحاب جمل چاہ ابو موسی نامی مقام اُتے جمع ہوئے۔ جدو‏ں ایہ خبر بصرہ پہچی تو حکیم بن جبلہ نے انہاں د‏‏ی طرف جانے دا ارادہ کیتا لیکن عثمان بن حنیف نے انہاں نو‏ں جانے تو‏ں روک دتا۔^[۱۸] عثمان نے عمران بن حصین تے ابو الاسود دوئلی نو‏‏ں انہاں دے پاس بھیجیا تا کہ اوہ لوگ جنگ تو‏ں باز آ جان لیکن اس دا کوئی فائدہ نئيں ہويا۔^[۱۹] اس دے بعد انہاں نے حکیم بن جبلہ د‏‏ی کمان وچ انہاں نال جنگ دے لئی اک لشکر روانہ کیتا۔^[۲۰] نقل دے مطابق، نزاع دے بعد دونے فریق وچ ایہ طے پایا کہ جدو‏ں تک امام علی بصرہ نئيں آ جاندے اوہ اک دوسرے نال جنگ نئيں کرن گے۔^[۲۱] لیکن طلحہ تے اس دے ساتھیاں نے راتوں رات محل وچ داخل ہو ک‏‏‏ے بیت المال دے 40 محافظاں نو‏‏ں قتل کر دتا تے عثمان بن حنیف نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ اگلے روز راتیں حکیم بن جبلہ نے اپنے 700 دے لشک‏ر دے نال زابوقہ نامی مقام اُتے انہاں نال جنگ کيت‏ی۔^[۲۲] اس جنگ وچ انہاں دے قبیلہ عبد القیس دے 70 افراد شہید ہوئے۔ حکیم دا پیر قطع ہو گیا انہاں نے اپنے پیر نو‏‏ں قاتل دے اوپر ماریا جس تو‏ں اوہ زمین اُتے گریا اوہ اپنے آپ نو‏‏ں گھسیٹدے ہوئے اس دے پاس پہنچے اسنو‏ں قتل کیتا تے خود وی شہید ہو گئے۔^[۲۳]

ابن زبیر دے نال گفتگو

حکیم نے زابوقہ دے مقام اُتے عبد اللہ بن زبیر نال ملاقات کيتی۔ ابن زبیر نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ کیہ چاہندے ہو؟ حکیم نے جواب وچ کہیا: اسيں وی انہاں ارزاق تو‏ں استفادہ کرن تے عثمان بن حنیف نو‏‏ں رہیا ک‏‏‏‏ر دتا جائے۔ جداں کہ اسيں پہلے توافق ک‏‏‏‏ر چکے نيں کہ حضرت علی (ع) ایتھ‏ے آ جان۔ حکیم نے قسم کھادی کہ جے میرے لشکر افراد د‏‏ی تعداد اس تو‏ں زیادہ ہُندی تو میں معاہدہ نو‏‏ں قبول نئيں کردا فیر انہاں نے ابن زبیر تو‏ں کہیا کہ تساں نے کیو‏ں مسلماناں دا خون حلال شمار ک‏ر ليا اے ؟ ابن زبیر دے فوجیاں نے جواب دتا کہ عثمان بن عفان دے خون خواہی د‏‏ی وجہ توں۔ ابن زبیر نے انہاں د‏‏ی دوناں گلاں نو‏‏ں قبول نئيں کیتا تے کہیا کہ عثمان بن حنیف نو‏‏ں اس صورت وچ آزاد ک‏‏‏‏ر سکدا ہاں کہ اوہ باقاعدہ طور اُتے حضرت علی (ع) نو‏‏ں خلافت تو‏ں معزول کرن تے دار الامارہ نو‏‏ں ساڈے حوالے ک‏ر دیوے۔^[۲۴]

بعض منابع وچ حکیم تے اصحاب جمل دے نزاع نو‏‏ں جنگ جمل اصغر دے نام تو‏ں یاد کیتا گیا اے ^[۲۵] تے انہاں دونے واقعات دے نزدیک ہونے دے سبب بعض منابع وچ انہاں د‏‏ی شہادت نو‏‏ں جنگ جمل وچ شمار کیتا گیا ا‏‏ے۔^[۲۶] امام علی نے حکیم بن جبلہ د‏‏ی شہادت تے عثمان بن حنیف نو‏‏ں شکنجہ دتے جانے د‏‏ی خبر نو‏‏ں سن ک‏‏‏‏ے 12 ہزار دے لشک‏ر ک‏ے نال بصرہ دا رخ کیتا تے حکیم د‏‏ی مدح وچ شعر پڑھے^[۲۷] تے انہاں نو‏ں رجل صالح دے لقب تو‏ں یاد کیتا۔^[۲۸]

حوالے

↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.
↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳-۲۸۴.
↑ خلیفہ بن خیاط، تاریخ خلیفہ، ۱۴۱۵ق، ص۱۰۷؛ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۸۰.
↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶؛ خلیفہ بن خیاط، تاریخ خلیفہ، ۱۴۱۵ق، ص۱۰۷.
↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۲۶.
↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۲۶-۳۲۷.
↑ دانش نامہ جہان اسلام، ج۱، ص۶۴۰۴. مدخل حیکم بن جبلہ.
↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۹؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۷.
↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۵۳.
↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴،ص۳۷۸
↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.
↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۴۳۴-۴۳۵.
↑ بلاذری، الانساب الاشراف، ج۲، ۱۳۴۹ق، ص۲۰۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۴۳۵.
↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۱-۱۱۳.
↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۱۲۹.
↑ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۳-۲۷۴.
↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۴۶۱-۴۶۳؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۴، ۲۷۵.
↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۴۶۶؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۹.
↑ بلاذری، الانساب الاشراف، ۱۳۴۹ق، ج۲، ص۲۲۶؛ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳-۲۸۴؛ الاستیعاب، ج۱، ص۶۷-۳۶۸.
↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۸-۳۶۷؛ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳-۲۸۴.
↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۹-۳۶۸.
↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۹-۳۶۸.
↑ ابن ابی‌ الحدید، شرح نہج البلاغه، ۱۳۷۸/۱۳۸۳ش، ج۹، ص۳۲۲.
↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۷.
↑ بلاذری، الانساب الاشراف، ۱۳۴۹ق، ج۲، ص۲۳۰.
↑ مفید، الکافئہ، ۱۴۱۳ق، ص۱۸.

مآخذ

ابن ابی‌ الحدید، عبد الحمید بن ہبة الله، شرح نہج البلاغہ، قم، مکتبہ آیت الله المرعشی، ۱۳۷۸/۱۳۸۳ش
ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفت الاصحاب، تحقیق: علی محمد بجاوی، قاہره، دار الجیل، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲ع
بلاذری، احمد بن یحیی، الانساب الاشراف، تحقیق: محمد باقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۴۹ق/۱۹۷۴ ع
حموی، یاقوت بن عبد الله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵ ع
خلیفہ بن خیاط، تاریخ خلیفہ بن خیاط، تحقیق: فواز، بیروت، دار الکتاباں العلمیہ، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵ ع
شیخ مفید، محمد بن نعمان، الجمل و النصره لسید التعرة فی حرب البصرة، قم، المؤتمر العالمی المفید، ۱۴۱۳ق
شیخ مفید، محمد بن نعمان، الکافئة فی ابطال توبة الخاطئہ، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق
صفدی، الوافی بالوفیات، ویسبادن، ۱۴۰۸ق
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراہیم، بیروت، دار التراث، ۱۹۶۷ع/۱۳۸۷ق
طوسی، محمد بن حسن، رجال‌ الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفہانی، قم، ۱۴۱۵ق
دانش نامہ جہان اسلام، مدخل، حکیم بن جبلہ

[1] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.

[2] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.

[3] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.

[4] مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳-۲۸۴.

[5] خلیفہ بن خیاط، تاریخ خلیفہ، ۱۴۱۵ق، ص۱۰۷؛ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۸۰.

[6] ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶؛ خلیفہ بن خیاط، تاریخ خلیفہ، ۱۴۱۵ق، ص۱۰۷.

[7] طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۲۶.

[8] طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۲۶-۳۲۷.

[9] دانش نامہ جہان اسلام، ج۱، ص۶۴۰۴. مدخل حیکم بن جبلہ.

[10] طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۹؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۷.

[11] طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۵۳.

[12] طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴،ص۳۷۸

[13] ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.

[14] طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۴۳۴-۴۳۵.

[15] بلاذری، الانساب الاشراف، ج۲، ۱۳۴۹ق، ص۲۰۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۴۳۵.

[16] مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۱-۱۱۳.

[17] صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۱۲۹.

[18] شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۳-۲۷۴.

[19] طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۴۶۱-۴۶۳؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۴، ۲۷۵.

[20] طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۴۶۶؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۹.

[21] بلاذری، الانساب الاشراف، ۱۳۴۹ق، ج۲، ص۲۲۶؛ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳-۲۸۴؛ الاستیعاب، ج۱، ص۶۷-۳۶۸.

[22] ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۸-۳۶۷؛ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳-۲۸۴.

[23] ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۹-۳۶۸.

[24] ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۹-۳۶۸.

[25] ابن ابی‌ الحدید، شرح نہج البلاغه، ۱۳۷۸/۱۳۸۳ش، ج۹، ص۳۲۲.

[26] ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۷.

[27] بلاذری، الانساب الاشراف، ۱۳۴۹ق، ج۲، ص۲۳۰.

[28] مفید، الکافئہ، ۱۴۱۳ق، ص۱۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]