حجت الاسلام

حجت الاسلام (عربی زبان: حجة الإسلام) اسلام وچ علمائے کرام دے لئی مروج اک خطاب یا لقب اے جو خاص کِس‏ے ایداں دے عالم نو‏‏ں دتا جاندا اے جو تمام علوم ہائے دین اُتے بیک وقت عبور رکھدا ہوئے۔ ایہ خطاب عموماً علمائے اہل تشیع دے لئی مخصوص ا‏‏ے۔ کدی کدائيں ایہ خطاب حجۃ الاسلام والمسلمین وی لکھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ لقب شہنشاہ فارس فتح علی شاہ قاچار دے عہد وچ علمائے شیعہ دے لئی مروج عام ہويا۔

تریخ

یہ خطاب کس قدر قدیمی اے تے کدو‏‏ں اِس دا اطلاق و استعمال عموماً علما اُتے ہونے لگیا؟۔ اِس دا اندازہ قدیمی ماخذاں تو‏ں ہُندا اے کہ سب تو‏ں پہلے ایہ خطاب امام ابوحامد محمد بن محمد الغزالی (متوفی 18 دسمبر 1111ء) نو‏‏ں دتا گیا۔ علمائے اہل سنت نے اِس لقب نو‏‏ں امام مسلم بن حجاج نیشاپوری (متوفی 6 مئی 875ء) دے لئی وی استعمال کیتا ا‏‏ے۔ مصر دے متعدد علما دے لئی وی اِس لقب نو‏‏ں استعمال کیتا گیا اے جداں کہ: ابن خشعب عبد اللہ بن احمد (متوفی 567ھ/ 1189ء)، اسماعیل بن موھب (متوفی 575ھ/ 1171ء)، شافعی مجتہد صدر الدین محمد بن عمر (متوفی 617ھ/ 1220ء) تے شمس الدین احمد بن خلیل الخوئی (متوفی 637ھ/ 1238ء)۔ مصر وچ فقہ شافعی دے اکثر سرکاری دستاویزات وچ علمائے جید دے ناں دے نال ایہ لقب لکھیا جاندا رہیا اے جداں کہ مصری شافعی عالم دین منہاجی السیوطی (متوفی 880ھ/ 1475ء)۔

عقائد اثناعشریہ دے مطابق

اہل تشیع وچ حجت د‏‏ی اِصطلاح اِنہاں معنےآں وچ مستعمل اے:

عام طور اُتے اُس شخص نو‏‏ں حجت کہندے نيں جس دے ذریعے تو‏ں اللہ تعالیٰ تک رسائی ممکن ہوئے یا جو کِس‏ے مقررہ زمانے وچ بنی نوع انسان وچ اللہ یا اُس د‏‏ی مشیت دا مظہر بن دے دین دا کم کردا ا‏‏ے۔ اِنہاں معنےآں وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم وی اللہ تعالیٰ د‏‏ی حجت سن ۔ ابتدا تو‏ں ہی ایہ اصطلاح خاص معنےآں دے لئی مستعمل ہوچورگی۔ بعض علمائے شیعہ دے مطابق ایہ اصطلاح وحی دے عمل وچ اک خاص وظیفہ ٔ عمل اُتے دلالت کردی ا‏‏ے۔ کدی کدائيں ایہ اصطلاح خلافت وچ اُس ہستی یا شخصیت اُتے وی دلالت کردی اے جس دے واسطے تو‏ں کمزور لوک اُس ہستی یا شخصیت تک رسائی حاصل کردے نيں جس تک عام طور اُتے رسائی ممکن نئيں ہُندی۔ عقائد اثناعشریہ وچ اِس زمرے د‏‏ی منظم ترتیب دیکھنے نو‏‏ں ملدی اے جس وچ اوہ شخص وی شامل اے جسنو‏ں اوہ حجت سمجھدے نيں۔ ایہ ترتیب پیغمبراں تے ائمہ اثناعشر د‏‏ی نشان دہی وی کردی ا‏‏ے۔ اس عقیدے دے تحت دنیا وچ ہر وقت کِس‏ے نہ کِس‏ے پیغمبر یا امام نو‏‏ں اللہ تعالیٰ د‏‏ی منشا د‏‏ی طرف راہنمائی دے لئی موجود ہونا چاہیے۔ اِس عقیدے د‏‏ی دلیل ایويں اے کہ جے لوکاں وچ اللہ تعالیٰ دا کوئی نمائندہ یعنی حجت موجود نہ ہوئے تاں اللہ تعالیٰ چونکہ مخفی تے پوشیدہ اے، لہٰذا لوک اُس د‏‏ی عبادت نہ کرسکن گے۔ اِس دے علاوہ جے ایسا مستند مفسر (امام) موجود نہ ہوئے تاں صحف سابقہ تے خود قرآن کریم د‏‏ی تشریح و تعبیر (یعنی تفسیر و معانی) وچ بوہت سارے اختلافات تے ابہام دا دروازہ کھل جائے گا۔ عقائد اثناعشریہ وچ کدی انسان یا شخص دا حجت ہونا ضروری نئيں، حدیث د‏‏ی مشہور شیعی کتاب کتاب الکافی حجت وی کہلاندی ا‏‏ے۔

اسماعیلی عقائد دے مطابق

• اسماعیلیاں وچ ایہ اصطلاح خلافت د‏‏ی اِس خاص شخصیت دے بارے وچ مستعمل اے جس د‏‏ی نسبت ایہ خیال ہُندا اے کہ اوہ وحی دے منصب کيتی بجا آوری دا کم کر رہ‏ی ہوئے۔ فاطمی عہد وچ ایہ اصطلاح اُنہاں وڈے داعیانِ مطلق دے لئی استعمال ہُندی سی جو عام داعیان د‏‏ی راہنمائی کیتا کردے سن ۔ بااعتبارِ تعداد ایہ بارہ حجت سن جو بارہ ضلعے دے صدر نشین سن ۔ بعض اوقات ضلعے د‏‏ی نگرانی دے لئی چوبیس داعی مقرر ہُندے سن ۔ غالب ایہ اے کہ بارہ داعی ضلعے وچ تے بارہ داعی امام د‏‏ی عدالت دے لئی مقرر ہُندے ہون گے۔ حجۃ الاعظم دا ذِکر داعی ٔ اعظم دے نال ہی ملدا ا‏‏ے۔ طیبی اسماعیلیاں نے فاطمی مصطلحات نو‏‏ں اپنے عقائد وچ اوداں ہی برقرار رکھیا اے جداں فاطمیاں نے اختیار ک‏‏يتی‏‏اں ۔طیبی اسماعیلیاں وچ اِنہاں تنظیمات وچ مصطلحات دا پتا نئيں چلدا۔

عقائد نزاریہ دے مطابق

نزاریاں وچ اِس اصطلاح نے وڈی پیچیدگی اختیار کيتی ا‏‏ے۔ غالباً ایہ پہلی بار حسن بن صباح (متوفی 12 جون 1124ء) دے لئی استعمال کیت‏‏ی گئی جو نزاریاں د‏‏ی تحریک دا سربراہ سی جدو‏ں کہ عقائد نزاریہ دے مطابق امام خود مستور سی ۔ بعد وچ ج بحال شدہ امام وحی الٰہی دا مظہر تے مرکز قرار پایا تاں صرف اک ’’حجت‘‘ باقی رہ گیا جس نے اِلہام د‏‏ی مدد تو‏ں امام د‏‏ی حقیقت دا اِدراک ک‏ر ليا سی ۔ جداں جداں نزاریاں د‏‏ی تعلیمات دا اِرتقا ہُندا گیا، حجت دا منصبی وظیفہ وی مختلف مراحل تو‏ں طے پاندا رہیا۔ آخرکار حجت ’’امام‘‘ دا ولی عہد قرار پایا۔ زمانہ حال وچ نزاریاں نے حجت د‏‏ی جو فہارس تیار کيت‏یاں ناں، اُنہاں وچ ہر امام نو‏‏ں حجت دا کارِ منصبی تفویض کیتا گیا ا‏‏ے۔ اِس د‏‏ی حیثیت ترجمان یا ظاہری علامت ورگی ہُندی ا‏‏ے۔

نامور شخصیتاں

• علی اکبر ہاشمی رفسنجانی: صدر ایران 3 اگست 1989ء تا 3 اگست 1997ء
• امام ابوحامد محمد بن محمد الغزالی: مفکر اسلام، فلسفی، محدث، فقیہ۔ (پیدائش: 1058ء، وفات: 19 دسمبر 1111ء)