حجاز ریلوے
| ||||
|---|---|---|---|---|
 |
||||
| ملک |  شام | |||
| مقامی ناں | (عربی وچ: الخط الحديدي الحجازي) | |||
| لمبائی | 1320 کلومیٹر | |||
| حصہ | ریلوے لائن | |||
| انتظامی تقسیم | ||||
| ملک | شام | |||
| عالمی ورثہ عہدہ | عارضی عالمی ثقافتی ورثہ سائٹ | |||
| لمبائی | 1320 کلومیٹر | |||
| متناسقات | 32°37′47″N 36°06′13″E / 32.6298°N 36.1037°E | |||
| وقوع متناسقات | ||||
| لمبائی | 1320 کلومیٹر | |||
ترمیم  | ||||
حجاز ریلوے اک تنگ پٹڑی والی ریلوے پٹڑی سی جیہڑی دمشق توں مدینہ دے وشکار وچھائی گئی تے ایس تے ریل چلی۔ایہدی لمبائی دمشق توں مدینہ تک 1320 کلومیٹر (820 میل) سی۔ ایہ سعودی عرب دے تھاں حجاز وجوں لنگدی اے تے ایہدا آخری سٹیشن مدینہ حجاز وچ اے ایس لئی ایہنوں حجاز ریلوے کیا گیا اے۔ ایس پٹڑی نال مدینہ تے حجاز دمشق ولوں ہوکے استمبول نال جڑ گیا سی۔
1916 وچ جدوں پہلی وڈی لڑائی لگی ہوئی سی تے مکہ دے عثمانی گورنر سید حسین بن علی ہاشمی نے خلافت عثمانیہ نال غداری کردیاں ہویاں ایدے ویری برطانیہ نال رل کے مکہ تے مل مار لیا تےمدینہ دا گھیرا کرلیا۔ اوہنے حجاز ریلوے نوں مدینہ تے دمشق دے وشکار کئی تھانواں توں توڑ دتا۔ اینج ایہ دے تے فیر ریل ناں چل سکی۔
ایہ ریلوے لائن 1908 چ جالو ہوئی تے 1920 چ بند ہو گئی ۔
؍گیارہ اکتوبر 2018ء نوں مملکت سعودیہ عربیہ دی طرف توں مکہ تے مدینہ منورہ دے درمیان ’’حرمین ریلوے‘‘ دے ناں توں اک ریلوے سروس شروع کردتی گئی اے ،جس نے حرمین شریفین دے نال نال حجاز دے ساحلی شہر جدّہ نوں وی اک ٹرین نیٹ ورک توں منسلک کردتا اے۔ اس طرح عازمین حرمین شریفین حج تے عمرے دے لئی ’’حرمین ریلوے ‘‘ استعمال کرن گے۔
اکثر لوکاں دا خیال اے کہ مکہ مکرمہ تے مدینہ منورہ دے لئی ٹرین سروس شاید پہلی مرتبہ شروع کيتی گئی اے، مگر حقیقت اس دے برعکس اے۔ تریخ وچ تقریباً اک سو دس سال پہلے عازمین حج تے عمرے دے لئی ٹرین سروس قائم کيتی گئی سی جو گردش زمانہ تلے آکے جلد ہی بند ہوگئی تے اج بوہت گھٹ لوک اس ٹرین سروس دے بارے وچ علم رکھدے نيں جسنوں تریخ دیاں کتاباں وچ ’’حجاز ریلوے‘‘ دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے۔
حجاز ریلوے حرمین شریفین دے نال نال عظیم ’’سلطنت عثمانیہ ‘‘ دی تریخ دا وی اک روشن تے تابناک باب اے۔ ایہ اوہ سروس سی کہ جس نے زائرین حرمین دا دو ماہ دا سفر کم کر کے یکاک 55گھنٹےآں تک محدود کردتا سی تے اس مناسبت توں سفری اخراجات وی دس گنیاگھٹا دتے سن ۔
’’حجاز ریلوے‘‘ دی تعمیر دا آغاز یکم ستمبر 1900ء وچ عثمانی فرمانبردار سلطان عبدالحمید ثانی دے تخت نشین ہونے دی پچیسواں سالگرہ دے موقع اُتے کيتا گیا تے اٹھ سال بعد ايسے تریخ یعنی یکم ستمبر1908ء نوں دمشق توں مدینہ منورہ تک 1320 کلو میٹر طویل ریلوے لائن مکمل ہوئی تے پہلی ٹرین عثمانی عمائدین سلطنت نوں لئی دمشق توں روانہ ہوئی۔ مکمل منصوبہ دمشق توں لے کے مکہ مکرمہ تک ریلوے لائن بچھانے دا سی۔ مگر پہلی جنگ عظیم دی وجہ توں ایہ لائن مدینہ منورہ توں اگے نہ ودھ سکيتی۔
حجاز ریلوے دا پسِ منظر
سودھودور جدید وچ حجاج کرام دا حرمین شریفین دے لئی سفر جِنّا آرام دہ تے پُرسکون اے، دورِ قدیم دے حجاج اِنّی سہولیات دا تصور وی نئيں کرسکدے سن ۔ دورانِ سفر بے شمار آزمائشاں حجاج کرام دی منتظر ہودیاں سن۔ لق تے دق صحرا، بپھردے دریا، فلک پوش پہاڑ، لٹیراں دے گروہ، سامانِ خورد تے نوش تے پانی دی کمیابی تے جنگلی جانوراں توں ٹکراؤ ورگی مشکلات توں نبردآزما ہوئے کے حجاج دے قافلے سفر حج مکمل کرکے جدوں گھر واپس لوٹتے تاں اہل خانہ خوشیاں مناندے۔ سفر حج توں پہلے اہل خانہ تے دوستاں توں معافی تلافی کروانے دا رواج ايسے صورت حال دی عکاسی کردا اے۔ زمانہ قدیم وچ اکثر اوقات بادشاہ جدوں اپنے کسی امیر توں نالاں ہوجاندا تے اس توں جان چھڑانے دا فیصلہ کرلیندا تاں اسنوں حرمین دے سفر اُتے روانہ کردیتااور راستے وچ ہی بادشاہ دے کارندے اس امیر نوں قتل کرکے کسی ویرانے وچ ڈال دیندے تے اس دے اہل خانہ اس دا انتظار ہی کردے رہ جاندے۔ (مغل شہنشاہ اکبر اعظم نے اپنے اتالیق بیرم خان توں ایہی سلوک کيتا سی۔ )
زمانہ قدیم وچ بلادِ عرب تے اس دے اطراف دے علاقےآں توں حجاج دے قافلے شام دا رُخ کردے تے دمشق وچ اکٹھے ہوئے کے ’’محمل شامی‘‘ دے مرکزی قافلے وچ شامل ہوجاندے۔ محمل شامی دے قافلے دا سالار جسنوں امیر الحج کہیا جاندا سی حجاج نوں راستے وچ بدوی قبیلے دے حملےآں توں بچانے تے مدینہ منورہ لے جانے دا ذمہ دار ہُندا سی۔دمشق توں مدینے دا راستہ دو ماہ اُتے مشتمل سی۔ راستے وچ ہور دشواریاں دے نال نال سب توں وڈا خطرہ بدوی قبیلے دے حملےآں دا ہُندا سی جو حجاج کرام نوں زادِ راہ توں محروم کردتا کردے سن ۔
حجاج کرام نوں بہترین سفری سہولیات پہنچانے تے دورانِ سفرلاحق خطرات اُتے قابو پانے دے لئی ہر دور وچ مسلم سلاطین نے ہر ممکن کوششاں کيتیاں نيں۔ کاروانی رستےآں اُتے حفاظتی چوکیاں بنوائی گئياں، پانی زخیرہ کرنے دے لئی حوض قائم کیتے گئے ، کاروان دے اونٹھاں دے لئی چارے دے گودام بنائے گئے تے بدوی قبیلے اُتے قابو پانے دے لئی کئی اقدامات کیتے گئے۔ ہجوم در ہجوم ذائرین حرم تے قطار درقطار اونٹھاں دے قافلے جدوں چلدے تاں بے آب تے گیا صحرا وچ رونقاں بکھیر دتا کردے سن ۔ ایہ قافلے جتھے قیام کردے اوتھے اک شہر سا بس جایا کردا۔ صحرا دے بدوی قبیلے انہاں قافلاں دا سال بھر انتظار کردے تے فیر معاشی تنگ دستی دے ناں اُتے انہاں قافلاں نوں نہ صرف پرت لیندے بلکہ بعض اوقات حجاج نوں تاوان دے لئی گرفتار وی کرلیا کردے سن ۔
عثمانی سلاطین نے انہاں قافلاں دی حفاظت دے لئی امیر الحج دے نال رقوم تے جواہرات نال بھیجنا شروع کیتے جو‘ انہاں قبیلے نوں بطور تحائف پیش کیتے جاندے جس دے بعد حجاج دے قافلاں توں تعرض نئيں کيتا جاتاتھا۔ بعد وچ عثمانی افواج دا دستہ تے توپ خانہ وی دمشق توں ’’محمل شامی‘‘ دے قافلے دے نال جانے لگا۔
اس پس منظر وچ انیسوی صدی عیسوی دے اواخر وچ عثمانی سلطان عبدالحمید ثانی دے مشیراں جنہاں وچ عزت پاشا، شاکر پاشا، منیر پاشا تے ہور شامل سن، انہاں نے سلطان نوں مشورہ دتا کہ موجودہ استنبول توں دمشق ریلوے لائن دی توسیع کيتی جائے تے اسنوں مدینہ منورہ توں ہُندے ہوئے مکہ مکرمہ تے جدّہ دی بندرگاہ تک لے جایا جائے۔ اگست 1898ء وچ عثمانی عمائدین دی مجلس وچ مجوزہ ریلوے لائن دے منصوبے دے قابل عمل ہونے اُتے مشاورت شروع کيتی گئی تے یکم ستمبر 1900ء نوں اس منصوبے دا عملی آغاز ہوگیا تے اسنوں ’’حجاز ریلوے‘‘ دا ناں دتا گیا۔
حجاز ریلوے دی تعمیر
سودھوOttomam Railway Network وچ استنبول توں دمشق ریلوے لائن موجود سی تے ہن حجاز ریلوے دے تحت اس دی توسیع دا آغاز ہويا۔ ابتدا وچ ترک انجینئر حاجی مختار بے نے دمشق توں مدینہ زمینی سروے کيتا تے پٹریاں دے لئی زمین اُتے نشانات لگانے شروع کیتے ایہ تمام کم تر ک انجینئرز توں لیا گیا ۔ فیر جون1901ء وچ معروف جرمن انجینئر Meissner Pasha میسنر پاشا دے زیر نگرانی تعمیراتی کم شروع ہويا۔اس کم وچ جرمن انجینئرز دے نال نال اطالوی تے مونٹی نواں گرو دے ہنرمنداں نے وی حصہ لیا۔ انہاں دے نال ترک افواج دے نال ست ہزار سپاہی وی حجاز ریلوے دے تعمیراتی منصوبے وچ شامل سن ۔ العلاء توں مدینہ منورہ تک صرف مسلمان انجینئر تے مزدور ہی تعینات کیتے گئے۔ دمشق توں مدینہ منورہ تک1302 کلو میٹر ریلوے لائن دے لئی عثمانی فوج دی تن بٹالین متعین کيتی گئی۔
بدو قبیلے تے کارواناں دے مالکان دی مزاحمت
سودھوشتر بان کارواناں دے مالکان نوں اندازہ سی کہ حجاز ریلوے دے بعد انہاں دے کاروانی کاروبار اُتے براہِ راست اثر پئے گا۔ ہور ایہ کہ مقامی بدو قبیلے وی حجاز ریلوے نوں اچھی نگاہ توں نئيں دیکھدے سن ايسے لئی انہاں نے حجاز ریلوے دے تعمیراتی کم وچ رکاوٹاں ڈالنی شروع کردتیاں مزدوراں اُتے حملے کیتے ، پٹریاں اکھاڑ داں تے انجینئراں دی رہائش گاہاں وچ حملے کرکے انہاں نوں خوفزدہ کرنے دی کوشش کيتی۔
ترک حکومت نوں اس مزاحمت دا اندازہ سی ايسے لئی اس نے باقاعدہ ترک فوج ايسے کم دے لئی متعین دی سی۔ ترک سپاہ نے انہاں حملےآں نوں ناکام بنایا تے حجاز ریلوے دا منصوبہ کامیابی دے نال بے آب تے گیا گھاٹیاں تے ریگستاناں وچ تکمیل پاندا رہیا۔
حجاز ریلوے دی تکمیل
سودھوتعمیر دے آغاز دے اٹھ سال بعد حجاز ریلوے نوں مکمل کرلیا گیا تے سلطان عبدالحمید ثانی دے جشن تاجپوشی دے دن یکم ستمبر 1908ء نوں اس دا باقاعدہ افتتاح کيتا گیا۔ اس دن نہ صرف عثمانی سلطنت بلکہ تمام عالم اسلام وچ خوشیاں منائی گئياں۔ اس طرح دمشق توں مدینہ منورہ دا سفر جو اونٹھاں دے ذریعے تقریباًدو ماہ وچ طے ہُندا سی تے اس اُتے اوسطاً40 عثمانی پونڈ خرچ آندا سی اوہ سفر صرف 55 گھنٹےآں تے ساڈھے چار عثمانی پونڈ کرائے تک سمٹ گیا۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ اک عرصے تک قدامت پسند حجاج حجاز ریلوے نوں سفر حج دے لئی ناپسند کردے رہے کیونجے انہاں دے خیال وچ اونٹھاں دا روايتی طریقہ سفر ہی اس مبارک سفر دے لئی مناسب اے تے ایہ ’’آہنی اونٹ‘‘شرعاً ممنوع نيں۔
حجاز ریلوے بطور وقف
سودھوحجاز ریلوے دی تعمیر دے دوران عثمانی خلافت دی طرف توں عالم اسلام توں اس دے تعمیری اخراجات وچ حصہ لینے دے لئی اپیل کيتی جاندی رہی سی۔ اس لئی اس دی تعمیر وچ دنیا بھر دے مسلماناں دی رقم شامل سی تے فیر سلطان عبدالحمید نے اسنوں عالم اسلام دی ملکیت تسلیم کردے ہوئے1913ء وچ حجاز ریلوے نوں ’’اسلامی وقف‘‘ قرار دے دتا۔ عرب دنیا دے نامور مورخ فواد المغامسی دے مطابق حجاز ریلوے دے لئی سب توں زیادہ عطیات بر صغیر ہندوستان دے مسلماناں دی طرف توں دتے گئے سن ۔ اس ضمن وچ ریاست دکن دے نظام خاندان دا ناں نمایا ں سی۔
جنگ عظیم اوّل تے حجاز ریلوے دی تباہی
سودھوحجاز ریلوے زائرین حرمین دے نال نال عام مسافراں دے لئی وی اک انقلاب ثابت ہوئی۔ دو ماہ تک صحرائی مشقتاں جھیلنے والے مسافر صرف 55 گھینٹے وچ مدینہ منورہ پہنچنے لگے۔ براستہ دمشق سلطنت عثمانیہ دا رابطہ راجگڑھ قسطنطنیہ توں مدینہ منورہ تک ہوگیا۔ ہن حجاز ریلوے دے اگلے مرحلے اُتے کم شروع ہونے دا وقت آیا جس وچ اسنوں مکہ مکرمہ تک پہچانیا سی کہ جنگ عظیم اوّل شروع ہوگئی۔ جنگ دے پہلے سال یعنی1914ء وچ تاں حجاز ریلوے چلدی رہی مگر عرب تحریک دی ابتداء دے نال کہ جس وچ شریف مکہ شاہ حسین بن علی نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوت کردتی سی، حجاز ریلوے تے اس دی تنصیبات اُتے حملے شروع ہوگئے ۔ اس طرح حجاز ریلوے دی سروس وچ تعطل آنے لگا۔ رسوائے زمانہ لارنس آف عربیا (T-E-Lawrence) دا کردار حجاز ریلوے دی تباہی وچ بہت نمایاں اے۔ اس نے بدوی قبیلے جو پہلے ہی حجاز ریلوے دے مخالف سن انہاں دے جتھے بنا کے ریلوے لائن اکھاڑنے اُتے لگادئیے۔
جنگ عظیم دے شروع وچ حجاز ریلوے نے فوجی سامان دی ترسیل وچ اہم کردار ادا کيتا مگر جلد ہی عملی طورپر اس دی سروس وچ تعطل آنے لگااور فیر1920ء وچ حجاز ریلوے مکمل طور اُتے بند ہوگئی۔ اس طرح عالم اسلام دے کثیر سرمائے توں قائم ہونے والی حجاز ریلوے جو زائرین حرمین دے لئی اک نعمت سی اوہ مسلماناں دے ہی ہتھوں عصبیت دا شکار ہوکے برباد ہوگئی۔ معاہدہ سیورے (Treaty of Servers) جس دے تحت جنگِ عظیم اول دے بعد شکست خور دہ عثمانی سلطنت دی مقبوضات دی اتحادی طاقتاں وچ بندر ونڈ کيتی گئی اس وچ عظیم حجاز ریلوے دی تنصیبات وی عرب علاقےآں دے نال ہی تقسیم کردتی گئياں۔ مگر فیر وی حجاز ریلوے دوبارہ مکمل طور اُتے نئيں چل سکی۔
حجاز ریلوے دے احیاء دی کوشش
سودھوجون 1926ء وچ مکہ مکرمہ وچ منعقدہ اسلامی کانفرنس وچ واشگاف انداز وچ اعلان کيتا گیا کہ حجاز ریلوے اسلامی وقف اے تے جنگ عظیم دی فاتح اقوام اس دا انتظام مسلماناں دے حوالے کرداں تاکہ مسلماناں دی اک تنظیم بنا کے حجاز ریلوے نوں دوبارہ فعال کيتا جاسکے مگر کوئی نتیجہ نئيں نکلیا۔
1931ٰٗٗء وچ مفتی اعظم فلسطین نے اعلان کيتا کہ حجاز ریلوے دی تنصیبات مسلماناں دے حوالے کردتی جاواں مگر عرب مقبوضات اُتے قابض برطانوی تے فرانسیسی حکومت نے نہ منیا۔ 1945ء وچ شام نے آزادی حاصل کيتی تاں حجاز ریلوے نوں اک وقف بورڈ دے تحت شروع کرکے آثار پیدا ہوئے۔ مگر بدقسمتی توں 1948ء وچ عالم عرب دے سینے اُتے خنجر گھونپتے ہوئے اسرائیل دی ریاست قائم کردتی گئی۔ اس طرح دریائے اردن دے پار دی تنصیبات صیہونی قبضے وچ آگئياں تے حجاز ریلوے دی بحالی دا امکان دم توڑگیا۔ 1954ء تے 1955ء وچ سعودی حکومت دے خرچ اُتے شام تے اردن دے درمیان ریلوے ٹریک دی مرمت کيتی گئی۔ اس ٹریک اُتے اک چھوٹی سی ٹرین اج وی دمشق توں اردن دی سرحد تک مال برادری دے لئی استعمال ہُندی اے۔
بی بی سی دی رپورٹ
سودھوبی بی سی اردو سروس نے 16جون 2006ء دی اشاعت وچ اپنا اک نامہ نگار دے حوالے توں حجاز ریلوے دی موجودہ صورت حال اُتے اک رپورٹ شائع دی جس دے کچھ اقتباست پیش خدمت نيں۔
’’حجاز ریلوے ميں نے پہلی مرتبہ دمشق دے خادم ریلوے اسٹیشن اُتے دیکھی ۔ ٹرین دی آمد دے نال ہی ہر طرف بھاپ ہی بھاپ تے تیل دی بُو سی ۔ بھاپ توں چلنے والی ایہ ٹرین 1900ء وچ بنائی گئی سی تے ہن ایہ دمشق توں اردن دی سرحد تک سامان لے جانے دے لئی استعمال ہُندی اے ۔‘‘
’’ٹرین دے انچارج انجینئر نے دسیا کہ اس زمانے وچ بنائی گئی گیارہ ٹریناں وچوں صرف ایہ اک قابل استعمال اے۔ نال ہی اس نے اشارے توں دسیا کہ بقیہ دس انجن تے ڈبّے ایتھے سن ۔ گھاہ تے جھاڑیاں وچ گھری اوہ جگہ پرانے انجن تے ڈباں دا قبرستان معلوم ہُندی سی۔‘‘
’’انہاں نوں وچ اک ٹرین دا ڈبّہ ایسا سی جسنوں مدینہ پہنچنے دے لئی ریگستان وچ پنج روزہ طویل سفر دے دوران ممکنہ حملےآں توں نبرد آزما ہونے دے لئی بنایا گیا سی تے اس وچ سیکورٹی افراد دے گولی چلانے دے لئی سوراخ سن ۔‘‘
’’حجاز ریلوے‘‘ بلاشبہ عثمانی سلطنت دے زبردست کارنامےآں وچوں اک کارنامہ سی مگر گردش حالات نے اسنوں برباد کردتا۔ ہن سعودی حکومت کیتی حالیہ مدینہ توں مکہ مکرمہ ’’حرمین ریلوے‘‘ یقیناحجاز ریلوے دے مقابلے وچ نہایت مختصر اے مگرتریخ دے طالب علماں نوں عالم اسلام دے لئی عثمانی سلطان عبدالحمید ثانی دے اک تحفے دی یاد دلاندی اے۔
بارلے جوڑ
سودھو| وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: حجاز ریلوے |