توبۃ النصوح
توبۃ النصوح، ڈپٹی نذیر احمد دہلوی دا تیجا ناول اے۔ ایہ اردو زبان دا ناول اے جیہڑا 1877ء وچ چھپیا سی۔ ایس ناول وچ اولاد دی تربیت دے بارے اہمیت اجاگر کیتی گئی اے۔ ایس ناول وچ ایہ سبق دِتا گیا اے کہ تعلیم دا حصول ای کافی نئیں بلکہ تربیّت سَبھ توں اہم اے، خاص طور تے دینی اصلاحی سوچ تے شعُور ناݪ سماجی برائیاں توں بچیا جاسکدا اے۔
نام سودھو
توبۃ النصوح دا نام قرآن مجید دی سورت التحریم دی آیت 8 وِچوں لیا گیا اے۔
آیت :
یٰۤاَیُّهَا الَّذِیْنَ اٰمَنُوْا تُوْبُوْۤا اِلَى اللّٰهِ تَوْبَةً نَّصُوْحًا: اے ایمان آݪیو! اللّٰہ دی طرف ایہجی توبہ کرو جس توں بعد گناہ دی طرف نہ مُڑیا جاوے۔
توبۃ النصوح دا پلاٹ تے ماخذ سودھو
ناول وچ پلاٹ اک ضروری شے اے۔ پلاٹ واقعے دے اس خاکے نوں کہیا جاندا اے جو ناول نگار دے پیشِ نظر شروع توں ہی رہندا اے۔ قصّے تے واقعات دیاں ساریاں دِلچسپیاں پلاٹ دی ترتیب اُتے موقوف نیں۔
توبۃ النصوح دا پلاٹ ناول نگار دا خود ساختہ نئیں بلکہ ڈینیئل ڈیفو دے انگریزی ناول فیملی انسٹرکٹر توں ماخوذ اے۔ سبھ توں پہلاں ایہدا اِنکشاف کراچی توں شائع ہوݨ والے رسالے ماہنامہ ماہ نو، شمارہ نومبر 1954ء وچ مضمون نگار ڈاکٹر محمد صادق نے کیتا سی۔ مضمون دا عنوان ’’توبۃ النصوح تے اوہدا ماخذ‘‘ اے۔ اوہ لِکھدے نيں ’’توبۃ النصوح تمام تر اک انگریزی ناول فیملی انسٹرکٹر توں ماخوذ اے۔ دوناں ناولاں وچ صِرف اینا فرق اے کہ ڈپٹی نذیر احمد دے ناول وچ نصوح نوں دورانِ علالت اصلاح دا خیال آؤندا اے۔ ڈینیئل ڈیفو دے انگریزی ناول وچ بچےآں دی بے دینی دا سبَب اک لامذہبی استاد اے۔ بچےآں دی بے راہ روی دیکھ کے باپ نوں اوہناں دی اصلاح دا خیال آؤندا اے۔ باقی دونے افسانے بِلکل اک نيں۔ انگریزی ناول وچ باپ پہلے اپݨی بیوی ناݪ تبادلہ خیال کردا اے تے اوہدی مدد چاؤہندا اے فیر اَگّڑ پِچّھڑ چھوٹے بچےآں ناݪ علیحدَہ علیحدَہ گُفتگُو کردا اے لیکن اوہدا وڈا پُتر تے وڈی دھی کِسے طرحاں نئيں مَندے۔ وڈا پُتر گَھر توں بَھج جاندا اے تے فوج وچ بھرتی ہو جاندا اے لیکن جلد ہی زخمی ہو کے گھر لیایا جاندا اے تے اپݨی آوارگی اُتے افسوس کردے ہوئے مر جاندا اے۔ اوہدی بھیݨ جو ماں ناݪ لڑ کے اپݨی چچی دے کول چلی جاندی اے، اوہ آہستا آہستا چن٘گّے لوکّاں دی خُو بُو حاصل کر لیندی اے تے اوہدا اک چن٘گّے گَھر وچ ویاہ ہو جاندا اے۔ واضح رہے کہ ناول توبۃ النصوح وچ نعیمہ دا ویاہ قِصّے توں پہلے ہو چکیا ہُندا اے۔
فیملی اِنسٹرکٹر (The Family Instructor) دے لکھاری دا نام ڈینیئل ڈیفو (Daniel Defoe) اے۔ ایہ تصنیف تن حِصےآں اُتے مشتمل اے۔ پہلے حِصّے دا نام Relating to Fathers and Children اے، دوسرے حِصّے دا نام Master and Servents اے تے تیسرے حِصّے دا نام To husbands and wives اے۔ توبۃ النصوح دا پلاٹ پہلے حِصے، یعݨی Relating to Fathers and Children توں ماخوذ اے۔ ایہ کتاب پہلی تے آخری دفعہ 1715ء وچ طبَع ہوئی سی تے ہُݨ کم یاب اے۔ مذکورہ معلومات اس کتاب دی اک ٹائپ شدہ کاپّی توں حاصل کيتی گئی اے جو برٹش میوزیم دی کاپّی دی ہو بہو نقل اے، جیہنوں اس مضمون دی خاطر من٘گوایا گیا۔ ایہ ٹائپ شدہ نُسخَہ گورنمنٹ کالج لاہور دے کُتب خانے وچ موجود اے۔
بعد وچ مضمون نگار نے اس قِصّے دا خلاصّہ پیش کيتا اے، جیہدے وچ قِصّے دے بوہتے مکالمےآں دا ترجمہ اس کتاب توں نقل کيتا اے۔ اس قِصّے وچ اوہ سَبھ کچھ اے جیہدے اُتے توبۃ النصوح دے پلاٹ دی بنیاد اے۔ ایتھے تک کہ ماں تے دھی دی لڑائی، باپ دا اپݨے وڈے پُت نوں بلاؤݨا، اوہدا انکار کرنا۔ ماں دا غصے وچ وڈی کُڑی دیاں گیتاں دیاں ساریاں کتاباں تے دوسرے فضول تے بازاری ناولاں نوں جلا دیݨا۔ چھوٹے مُنڈے دا اصلاح اُتے جلد آ جاݨا۔ اوہدی اصلاح دا سبَب گوان٘ڈھ دی اک شریف عورت تے اوہدے شریف بچے دا ہُندا اے۔ وڈے مُنڈے دا بھج کے فوج وچ داخل جاݨا۔ زخمی ہوݨا تے گھر واپس آکے فوت ہوجاݨا۔ وڈی کُڑی دا اپݨی چچی دے گھر دے ماحول توں متاثر ہو کے اصلاح اُتے آؤݨا وغیرہ وغیرہ۔ ایہ تمام جزئیات انگریزی دے اس ناول وچ موجود نيں۔ ڈینیئل ڈیفو دے ناول تے توبۃ النصوح وچ مماثلت دی بناء اُتے ایہ صاف ظاہر اے کہ توبۃ النصوح دا پلاٹ ڈینیئل ڈیفو دے ناول توں ماخوذ اے۔ لیکن اس وچ شک نئيں کہ اپݨے پلاٹ دی ترتیب تے تعمیر وچ ڈپٹی نذیر احمد نے آزادی توں کم لیا اے تے اپݨے دلچسپ اندازِ بیان تے دلکش مکالمہ نگاری دے ذریعے اس نقل نوں اصل توں وَدھ بہتر بݨا دِتا اے۔ کئی واقعات نوں نظرانداز کر دِتا گیا اے تے چَند نہایت اہم تے دلکش اجزاء دا وادھا کيتا اے۔ کردار نگاری وچ وی ڈپٹی نذیر احمد نے اپݨے کرداراں نوں اپݨے زمانے دے ماحول تے معاشرے دا زِندہ نمونہ بݨا دِتا اے تے کئی کرداراں دا اضافہ کيتا اے، جِداں مرزا ظاہر دار بیگ تے فطرت دا کردار، جو اپݨی نوعیت دے اعتبار ناݪ مقامی ادب وچ مستقل حیثیت رکھدا اے۔
انگریزی کتاب دا آغاز افسانے دی صورت وچ نئيں ہُندا بلکہ مصنف اپݨے زمانے دے حالات تے بے دینی اُتے افسوس کردا اے۔ اس موضوع اُتے اک طویل بحث توں بعد ایداں دے والدین دا تعارف کرایا جاندا اے جیہناں نے اپݨے بچےآں نوں مذہبی تعلیم نئيں دتی۔ مصنف یقین دلاؤندا اے کہ ایہ کوئی فرضی تے افسانوی کردار نئيں بلکہ ساڈے معاصر نيں تے اوہ اوہناں دی کہاݨی اس لئی لکھ رہیا اے کہ ایداں دے غافل والدین نادم ہوݨ تے اوہناں نوں اپݨے فرائض دا احساس ہووے۔ بعدہ ٔ اصل قِصّہ مکالمہ دی صورت وچ شروع ہُندا اے۔
توبۃ النصوح وچ ہیضے دی وباء دا پھیلݨا نصوح دا اوہدے وچ مبتلا ہوݨا تے خواب دیکھݨا۔ خواب چن٘گّے بُرے اعمال دی جزا و سزا دے منظر دا پورے طور تے مظاہرہ کرنا، باپ ناݪ گُفتگُو کرنا، اوہناں توں اوہناں دی حالت زباں دا سُݨݨا۔ خواب توں بَعد نصوح دے دل وچ آخرت دے خوف تے دربار خدا وچ اپݨی ندامت دا پیدا ہوݨا، لکھاری نے اپݨے ولّوں وادھا کيتا اے تے خوب کيتا اے جیہدے ناݪ اس ناول دا پلاٹ انگریزی ناول دے پلاٹ توں اپݨی ترتیب تے حُسنِ تنظیم وچ کِدھرے اگّے ودھ گیا اے۔ انگریزی کتاب وچ اس سواݨی تے اوہدے بچےآں دا ذکر، جو توبۃ النصوح دی حضرت بی دی مماثلت وچ نہایت اختصار ناݪ کيتا گیا اے۔ نذیر احمد دے قِصّے وچ حضرت بی اک مُستقل کردار دی حیثیت رکھدی اے۔ ایہی حال فہمیدہ تے حمیدہ دی لڑائی دا اے۔ انگریزی ناول وچ صِرف ایہ آ کہ وڈی کُڑی مذہب دی توہین کردی اے اوہدی ماں بے تاب ہو کے اوہنوں طمانچہ ماردی اے تے کڑی غُصّے دی حالت وچ اپݨے کمرے وچ چلی جاندی اے۔ نعیمہ نے مار کھاݨ اُتے جو سارا گھر سر اُتے چُکیا اے، اوہ نذیر احمد ای دا حِصّہ اے تے بِلاشُبہ اوہدے کردار نے اوہدی تمام حرکات و سکنات وچ توبۃ النصوح دے لکھاری دے اِنتہائی فِطری تے سچّی تصویر کشی دا کمال دکھایا اے۔ ايسے طرحاں کلیم دا اک ایہجی ریاست وچ جاݨا جِتّھے ہُݨ عُلماء دا دور دورہ اے، نذیر احمد دی اپݨی اِختراع اے۔ توبۃ النصوح وچ مزاح دا وی خاصا عنصر اے جو انگریزی ناول وچ مفقود اے۔
’’اک انگریز مصنف دا قول اے کہ مضمون اوہدا ہُندا اے جو اوہنوں بہترین اسلوب وچ ادا کرے، جدوں سرقہ اصل توں وَدھ جاوے تاں سرقہ نئيں رہن٘دا۔ ڈپٹی نذیر احمد نے اپݨا پلاٹ ڈینیئل ڈیفو توں لیا اے لیکن اوہناں دا ناول ڈینیئل ڈیفو دے ناول توں بدرجہا بہتر اے، جس طرحاں شیکسپیئر نے پیش یا افتادہ کہاݨیاں لے کے اوہناں نوں اپݨے ڈرامےآں وچ کِدھرے دا کِدھرے پہنچا دِتا اے۔ ايسے طرحاں ڈپٹی نذیر احمد نے ڈینیئل ڈیفو دے مدھم تے ادھورے نقوش وچ اک نويں جان پا دِتی اے ۔“
اس گَل دی کھوج پرکھ کہ ڈپٹی نذیراحمد نوں ایہ کتاب کیس طرحاں مِلی اے، ایہ اک وَکھ بحث اے۔ جو چاہے مزید تحقیق کرے لیکن اِنّی گل تعجب دی ضرور اے کہ توبۃ النصوح دا پہلا مقدمہ جیس انگریز افسر نے لکھیا اے تے جیہدے وچ اوہنے توبۃ النصوح دا جائزہ لے کے اپݨی پسَن٘د دا اظہار کیتا اے، اوہنے وی کِدھرے اس گل دا تذکرہ نئیں کیتا۔