بابا افضال الدین

بابا افضال الدین
جم
وفات

بابا افضل الدّین محمد بن حسن مراقی کاثنی ، جسنو‏ں بابا افضل کہیا جاندا اے، شاعر تے فارسی وچ فلسفیانہ کماں دے مصنف نيں۔ انہاں د‏‏ی وفات دے لئی کئی تاریخاں تجویز کیتیاں گئیاں نيں، جنہاں وچ غالباً ۶۱۰/۱۲۱۳-۱۴ اے (M.T. Modarres Rażawī, Ahwal wahar-e .. ناصرالدین [طوسی] ، تہران، ۴/۱۳۔ ۱۹۷۵، صفحہ ۲۰۷؛ cf. J. Rypka، "بابا افضال،" EI 2 I وچ ، صفحہ ۸۳۸-۳۹)۔ انہاں د‏‏ی زندگی دے بارے وچ عملی طور اُتے کچھ معلوم نئيں ا‏‏ے۔ اس دے کم (خاص طور اُتے نمبر ۷ تے ۱۲، تھلے ملاحظہ کرن) حکا‏م دے لئی حقارت دا اظہار کردے نيں، اس لئی ایہ حیرت د‏‏ی گل نئيں اے کہ اسنو‏ں اک بار مقامی گورنر نے جادو ٹونے دے الزام وچ قید کيتا سی ( سحر )؛ اک قصیدہاس موقع اُتے انہاں نے لکھیا سی کہ شائع ہو چکيا اے (ایم. منووی تے وائی مہدوی، مصحفات افضال الدین محمد مراقی کاشانی ، ۲ جلد۔ ۱۳۳۱–۳۷ Š./۱۹۵۲-۵۸، صفحہ ۷۳۱-۳۲؛ cf. P. Bayżāʾī، "حبسیہ حاکم افضل الدین کانی،" یَحْمَا ۴، 1330 -pp17/4. M. Mohīṭ Ṭṭṭabaʾī, "بابا افضل زندانی،" محیط ۱، ۱۳۲۱ Š./۱۹۴۲، صفحہ ۱۹-۲۵)۔ کاشان تو‏ں بیالیس کلومیٹر شمال مغرب وچ واقع اک پنڈ مراق وچ انہاں دا مقبرہ ہن وی زیارت گاہ ا‏‏ے۔ دوسری قبر مقامی طور اُتے زانگ دے پاڈیشا تو‏ں منسوب اے، جو کہیا جاندا اے کہ اوہ اک عقیدت مند شاگرد سی۔ تذکرہ وچ خاندانی تعلقات تے quatrains دے تبادلے دا ذکر اے ( روباعینصیر الدین طوسی دے نال، لیکن ایہ ناممکن تو‏ں اگے نيں۔ سب تو‏ں ودھ جو کہیا جا سکدا اے اوہ ایہ اے کہ اپنی شرح الاشارات طوسی وچ منطق دے اک نقطے اُتے بابا افضل د‏‏ی رائے دا حوالہ دتا گیا اے (مطبوعہ مطبع الحیدری، اول، تہران، ۱۳۷۷/۱۹۵۷-۵۸، ص ۳۷۷ ۔ ص ۵۷۳-۷۴) تے ایہ کہ اپنے سیر سولوک طوسی وچ ذکر کيتا اے کہ اس نے کمال الدین محمد حسیب تو‏ں مختلف علوم د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی، جو بابا افضل دے اک طالب علم سن (ایم فائی، حنفی۔ تے اے شریف، دیوان حکیم افضل الدین محمد مراقی کاشانی (بابا افضل) ، کاشان، ۱۳۵۱ ش./۱۹۷۲، ص ۳۰)۔

مینووی دسدے نيں کہ بابا افضل اسماعیلی ہو سکدے نيں ( مصنافات ، تعارف، صفحہ vii)، لیکن انہاں د‏‏ی نثری تحریراں اس دا کوئی ثبوت نئيں دیندی نيں، تے اوہ سنّت نو‏‏ں بہترین رستےآں دے طور اُتے اشارہ کردے نيں (ibid., p. 297)۔ کئی رباعیاں وچ علی دا ذکر حقیقی وی ہو سکدا اے یا نئيں؛ اک جو بارہ امام شیعہ ( دیوان نمبر ۳۰۰) د‏‏ی خصوصی سچائی د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے یقیناً من گھڑت ا‏‏ے۔ بھانويں بابا افضل نے اپنے وڈے نثری کماں وچ خاص طور اُتے تصوف دے نال مربوط اصطلاحات تو‏ں گریز کيتا اے، لیکن انہاں د‏‏ی بوہت‏ے شاعری تے انہاں دے کچھ خطوط واضح طور اُتے صوفیانہ لہجے وچ نيں، جداں کہ انہاں دے نثر دے مختلف اقتباست مسافر دے روحانی فائدے د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں ۔)—اک پسندیدہ صوفی اصطلاح—مطالعہ کرنے تو‏ں حاصل ہوئے گا۔ مثال دے طور پر، "وہ اپنی ذات نو‏‏ں پائے گا، جو تمام چیزاں د‏‏ی حقیقتاں دا خزانہ اے تے لامحدود وجود دا خمیر اے " بابا افضل نے متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے اس علم د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے جو اس نے اپنی روح نو‏‏ں پاک کرنے دے ذریعے حاصل کيتا ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر، خدا نے اسنو‏ں اپنے وجود د‏‏ی چمک تو‏ں آشنائی دی، اسنو‏ں اک آئینہ بنا دتا جو پوری کائنات د‏‏ی عکاسی کردا اے (ibid., p. 83؛ cf. p. 259)۔ اک خط وچ اس نے سٹھ سال دنیا دے اندھیراں وچ گزارنے تے زندگی دے پانی نو‏‏ں دریافت کرنے دا ذکر کيتا اے جو کہ عقل اے ۔)۔ ’’جب تو‏ں میری بولی نے عقل د‏‏ی مٹھاس تے لذت چکھ لی اے، ميں نے اس دے چشمے وچ رہائش اختیار کيتی اے ‘‘ (ibid.، صفحہ ۶۹۸-۹۹)۔

ایرانی سبھیاچار وچ بابا افضل د‏‏ی سب تو‏ں ودھ تسلیم شدہ شراکت ادب دے میدان وچ ا‏‏ے۔ شاعری وچ اسنو‏ں روبائی دے دو یا تن وڈے استاداں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا اے ، جداں کہ فلسفیانہ نثر وچ صرف سہروردی ايس‏ے سطح اُتے کھڑا ا‏‏ے۔ بھانويں بابا افضال نے اس قسم دا کوئی وی بصیرت انگیز مقالہ نئيں لکھیا جس دے لئی سہروردی مشہور اے، لیکن انہاں دے پیریپیٹیٹک فلسفیاں د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی منظم نمائشاں سہروردی دے ايس‏ے طرح دے کماں نو‏‏ں واضح، ہمواری تے لیکویڈیٹی وچ پِچھے چھوڑدی نيں۔ جداں کہ ابن سینا (Avicenna; d. 428/1037) Dāneš-nāma-ye'lā'ī وچ بابا افضل نے فارسی لفظاں دا اک بہت وڈا ذخیرہ استعمال کيتا اے جتھے دوسرےآں نے عربی استعمال کیت‏‏ی ہوئے گی، لیکن ابن سینا دے برعکس اوہ صرف دلکش تے مضحکہ خیز اصطلاحات دا انتخاب کردے نيں، جس تو‏ں انہاں د‏‏ی تخلیقات نو‏‏ں پڑھنے وچ خوشی ہُندی ا‏‏ے۔ تے نہ ہی اوہ متعلقہ عربی اصطلاحات نو‏‏ں استعمال کرنے وچ کوتاہی کردا اے جتھے وضاحت انہاں دا تقاضا کردی ا‏‏ے۔ ایہ کہ اوہ اپنے فلسفیانہ کماں وچ محتاط انداز نگار سن، انہاں دے خطوط تو‏ں ظاہر ہُندا اے، جو رسمی طور اُتے کم لکھے گئے نيں تے عربی لفظاں د‏‏ی برتری نو‏‏ں ظاہر کردے نيں۔

بابا افضل دے بعد دے مفکرین اُتے اثر و رسوخ د‏‏ی تحقیق نئيں کيت‏‏ی گئی اے، تے بعد د‏‏یاں تحریراں دے نال انہاں دے کماں دا محتاط موازنہ ہی اس د‏ی وسعت نو‏‏ں ظاہر کر سک‏‏ے گا۔ اس حقیقت دے پیش نظر کہ انہاں د‏‏ی تخلیقات واضح تے خوبصورتی تو‏ں لکھی گئیاں نيں، ایہ شاید نہ صرف فارسی بلکہ عربی وچ وی فلسفیانہ تحریراں دے لئی الہام دا اک بھرپور ذریعہ سن ۔ اس طرح مولا صدرا (متوفی ۱۰۵۰/۱۶۴۰) نے اپنی عربی اکصیر العرفین د‏‏ی ماڈلنگ د‏‏ی (مولا اصدر، رسل ، تہران، ۱۳۰۲/۱۸۸۴-۸۵، صفحہ ۲۷۸-۳۴۰؛ ٹرے، ساقی، ایڈ. ۱۹۸۴) بابا افضل دے جاوید نامہ پربھانويں اس نے متن وچ اس حقیقت دا تذکرہ نئيں کیتا، تے نہ ہی کم دے ایڈیٹر نے اس دا نوٹس لیا؛ دونے مقالےآں دے مندرجات د‏‏ی جدولاں عملی طور اُتے اک ورگی نيں، بہت تو‏ں—بھانويں کسی وی طرح تو‏ں نہیں—مولا سدرہ دے دلائل تے مثالاں بابا افضل دے کم تو‏ں لی گئیاں نيں، تے متن دا اک وڈا حصہ لفظی ترجمہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

فلسفہ _ بابا افضل نے اس دور وچ لکھیا جدو‏ں متعدد شخصیتاں فلسفہ تے تصوف دے درمیان خلیج نو‏‏ں ختم کر رہ‏ی سی۔ ابن سینا نے اپنی بصیرت والی تلاوتاں تے الاشارات والتنبیہات دے آخری حصےآں وچ ایہ تحریک کچھ سمتاں دکھائے سن ، جداں کہ غزالی (متوفی ۵۰۶/۱۱۱۱) دیاں لکھتاں وچ کچھ اقتباست نے صوفی تے تصوف نو‏‏ں یکجا کيتا سی۔ فلسفیانہ خدشےآں (تھلے کم نمبر ۵۵)؛ عین القوات ہمدانی (متوفی ۵۲۵/۱۱۳۱) نے صوفیانہ انکشاف تو‏ں ماخوذ تصورات دے اظہار دے لئی فلسفیانہ اصطلاحات دا استعمال کيتا سی ۔)۔ بابا افضل دے اسيں عصراں وچ ، سہروردی (متوفی ۵۸۷/۱۱۹۱) نے ابن سینا دے بوہت سارے رہنمائاں د‏‏ی پیروی کی، جداں کہ ابن العربی (متوفی ۶۳۸/۱۲۴۰) نے فلسفیانہ اصطلاحات دا بھرپور استعمال کيتا تاکہ خدا د‏‏ی موجودگی دے ذریعے اک کائنات د‏‏ی تصویر کشی د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ اپنی طرف تو‏ں، بابا افضل فلسفیانہ تے منطقی پیروی کردے نيں (نظریا‏تی یا علمی نئيں ['عرفانی ]ابن سینا د‏‏ی اصطلاحات تے ہور فلسفیاں د‏‏ی طرف تو‏ں نقشہ کردہ نويں سمتاں د‏‏ی طرف ودھنے تے نہ ہی تصوف دے مختلف مکاتب فکر وچو‏ں کسی د‏‏ی پیروی کرنے د‏‏ی طرف کوئی واضح جھکاؤ نئيں دکھاندا ا‏‏ے۔ لیکن انہاں دے بوہت‏ے کم فلسفیانہ تے منطقی درستگی دے باوجود اک بصیرت د‏‏ی چمک پیدا کردے نيں۔ شاید اس دے وڈے پیشرو اوہ فلسفی سن جو ہرمیس تے یونانی میراث دے باطنی پہلو وچ دلچسپی رکھدے سن ۔ یونانی مصنفاں تو‏ں منسوب انہاں کماں د‏‏ی نوعیت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے جنہاں دا اس نے ترجمہ کرنے دا انتخاب کيتا اے، اوہ یقینی طور اُتے ہنری کوربن ( Avicenna and the Visionary Recital , London, 1960, p. 13; cf. تھلے, کم ۵۰) دے ذریعہ "ہرمیٹائزنگ" دے عنوان دے مستحق نيں ۔ -۵۳)۔

بابا افضل د‏‏ی سب تو‏ں وڈی فکر حقیقی علم د‏‏ی نجات د‏‏ی طاقت د‏‏ی وضاحت کرنا اے، یعنی خود دا علم، یا خود دا علم ( ہدایت یا ہوویت ، خدا نے خود انسان دے وجود دے مرکز دے طور اُتے دیکھیا)۔ جداں کہ ایس ایچ نصر نے اشارہ کيتا اے، بابا افضل دا فلسفہ بنیادی طور اُتے اک آٹوولوجی اے ( ḵᵛod-šenāsī ؛ "افضل الدین کاشانی تے خواجہ ناصر الدین طوسی د‏‏ی فلسفیانہ دنیا،" ME مرمورا وچ ، ایڈ.، اسلامیات: فلسفہ۔ جارج ایف ہورانی دے اعزاز وچ مطالعہ، البانی، ۱۹۸۳، ص۔ ۲۶۰)۔ اپنے آپ نو‏‏ں جاننا اس لازوال حقیقت نو‏‏ں جاننا اے جو شعور اے، تے اسنو‏ں جاننا اس دا ہونا ا‏‏ے۔ بوہت‏ے فلسفیاں تے فلسفیانہ سوچ رکھنے والے صوفیاء دے برعکس، بابا افضل عملی طور اُتے خدا تے اس د‏ی صفات دے بارے وچ کچھ نئيں لکھدے، جداں کہ کدی کدائيں ہی وجود د‏‏ی نوعیت دا ذکر کردے نيں سوائے خود شناسی کے۔ اس د‏ی آنٹولوجی بیک وقت اک علمی علم اے، کیونجے کائنات د‏‏ی صلاحیتاں د‏‏ی مکمل حقیقت صرف انساناں د‏‏ی خود آگاہی ( مردوم ، انسان ) دے ذریعے ہی ہو سکدی اے، جس دا انحصار انسانی روح د‏‏ی تربیت، یا تعلیم اُتے ا‏‏ے۔ اصطلاح دا وسیع ترین احساس۔

حقیقت د‏‏ی ساخت دے بارے وچ بابا افضل دا نظریہ سب تو‏ں اختصار دے نال راہنماء دے آغاز وچ بیان کيتا گیا اے ( مصنافات ، صفحہ ۵۸۔ چالاکی دے نال جڑ وجد دے معنی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے، اوہ وجود (وجود ) نو‏‏ں دو قسماں وچ تقسیم کردا اے ، "ہونا" ( بدن ) تے "تلاش" ( یافطان )، جنہاں وچو‏ں ہر اک ممکنہ ( بی قووا ) یا حقیقی ( بی-فیل) ہوسکدا ا‏‏ے۔ )۔ ممکنہ وجود د‏‏ی نمائندگی اک بیج وچ موجود درخت نال ہُندی اے، جدو‏ں کہ اصل وجود خود درخت ا‏‏ے۔ ممکنہ تلاش زندگی یا روح اے جس وی سطح اُتے اس دا تصور کيتا جا سکدا اے، معدنیات تو‏ں لے ک‏ے انسان تک؛ اصل تلاش عقل دا خود شعور اے عاقل ) جتھے علم، جاننے والا تے معروف اک جداں نيں۔ وجود جو صرف "ہونا" اے اس وچ "تلاش" دے کمال دا فقدان اے، جداں کہ جو صرف صلاحیت اے اسنو‏ں تلاش کرنا حالے تک لازوال نئيں ہويا ا‏‏ے۔ وجود د‏‏ی ہر اعلیٰ سطح اپنے اندر نچلی سطحاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ روح د‏‏ی قابل فہم دنیا تو‏ں باہر ہر چیز اس د‏ی اک نامکمل تشبیہ اے جو اس دے اندر پائی جاندی اے (ibid., pp. 69ff ., 83, 191, 241)۔

بوہت‏ے مسلم کاسمولوجسٹاں د‏‏ی طرح، بابا افضل کائنات وچ دو حرکات نو‏‏ں دیکھدے نيں، اوہ ایہ کہ ابتداء تو‏ں دنیا تک ، یا "تلاش" تو‏ں "ہونے" تک، تے ایہ کہ دنیا تو‏ں واپسی دے مقام تک ( انجام ، ma'ād ), وجود تو‏ں لبھن تک۔ نزولی تحریک اُتے پہلی عقل د‏‏ی حکمرانی اے، جو دنیا وچ خدا دے دو نائبین ( حلیفہ ) وچو‏ں اک اے تے جس دا دائرہ دائراں تو‏ں چار عناصر تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ صعودی حرکت فطرت تو‏ں پھیلی ہوئی اے ( طیبیہ) معدنی، سبزیاں تے جانوراں د‏‏ی بادشاہی دے ذریعے انسان تک، خدا دا دوسرا نائب (ibid., pp. 90-91)۔ مائیکرو کاسم دے طور پر، انسان اپنے اندر میکروکوسم د‏‏ی تمام سطحاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ خدا د‏‏ی طرف واپسی دے لئی اسنو‏ں اک اک ک‏ر ک‏ے حقیقت وچ لیانا چاہیے۔

وجود دا ہدف ہر چیز دے لئی اپنی فطرت دے مکمل پھُل تک پہنچنا اے (ibid., pp. 6ff.) کامل انسانی فطرت کائنات د‏‏ی صعودی حرکت وچ پائے جانے والے وجود دے ہر درجے اُتے محیط ا‏‏ے۔ بیرونی دنیا وچ تے خود انسان دونے وچ ، چار عناصر، جو فطرت د‏‏ی طرف تو‏ں توازن وچ نيں، روح د‏‏ی نیومیٹک ( نفسانی ) تے روحانی (روحانی ) فیکلٹیز، یعنی اوہ تمام قوتاں جو خاص طور اُتے انہاں تو‏ں جڑی ہوئیاں نيں، دے لئی زمین تیار کردے نيں۔ سبزی، جانور تے انسانی وجود۔ کمال (کمال ، تممی ) تک پہنچنے دے لئی، انسان خاص طور اُتے انسانی فیکلٹی نو‏‏ں بروئے کار لاندا اے جو کہ عقل اے، جو اخلاقی اصولاں د‏‏ی بنیاد اُتے تمام نچلی قوتاں نو‏‏ں متوازن رکھدی اے ۔ادب )، اس طرح فضائل نو‏‏ں جنم دیندا اے ( فضیلت ایہ وقولقی ، ibid., pp. 94ff.) اس لئی اخلاقیات د‏‏ی اک مضبوط آنٹولوجیکل بنیاد ا‏‏ے۔ اخلاقی خوبیاں کائنات د‏‏ی خدا د‏‏ی طرف واپسی دا اک ضروری مرحلہ ا‏‏ے۔ عقل، روح نو‏‏ں توازن وچ لیانے دے بعد، یعنی، مثبت کردار د‏‏ی خصوصیات نو‏‏ں قائم ک‏ر ک‏ے جو اک حقیقی انسان د‏‏ی تعریف کردی اے، مطلق وجود، خودی دے ادراک د‏‏ی اجازت دیندی اے (ibid., p. 75)۔ دنیا اک درخت اے جس دا پھل انسان اے، انسان اک درخت اے جس دا پھل روح اے، روح اک درخت اے جس دا پھل عقل اے، تے عقل اک درخت اے جس دا پھل خدا نال ملاقات اے ( ibid .، صفحہ ۳۱۵)۔

فلسفہ قیمتی اے کیونجے جو لوک اس د‏ی سچائیاں اُتے غور کردے نيں اوہ اپنے اندر جھانکاں گے تے سمجھاں گے کہ انہاں دے پاس اوہ سب کچھ اے جس د‏‏ی اوہ تلاش کردے نيں۔ ’’انسان نو‏‏ں اپنے سوا کسی چیز د‏‏ی لوڑ نہیں‘‘ (ibid.، صفحہ ۲۴۱)۔ علم تے موجودات دیاں قسماں د‏‏ی درجہ بندی کرکے، فلسفہ انسانی روحاں نو‏‏ں فراموشی تو‏ں بیدار کردا اے تے انہاں نو‏ں وجود دے کمال تک پہنچنے د‏‏ی ترغیب دیندا اے (ibid.، صفحہ ۱۵۳)۔ ایہ انسان نو‏‏ں موت دے لئی تیار کردا اے تے اسنو‏ں موت تو‏ں پہلے جسم تو‏ں علمی علیحدگی تو‏ں گزرنے د‏‏ی اجازت دیندا ا‏‏ے۔ ’’جب تک روح نو‏‏ں اپنی جدائی ( مفرقات [جسم تو‏ں]) معلوم نہ ہو جائے، کوئی جدائی نئيں ہُندی، نہ زندگی دے دوران جدو‏ں جسم دے اعضاء آپس وچ جڑ جاندے نيں تے نہ موت دے بعد جدو‏ں اوہ گل جاندے نيں‘‘ (ibid.، صفحہ ۷۰۱)۔ اپنی فطرت تو‏ں ناواقفیت نفس د‏‏ی خرابی دا سبب اے ۔اگلی دنیا وچ ۔

کم کردا اے بابا افضل تو‏ں منسوب لکھتاں نو‏‏ں چار بنیادی قسماں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے: شاعری، نثر، غیر یقینی تحریر دے کم، تے غلط تصنیف دے کم۔ تمام کم فارسی وچ نيں جدو‏ں تک کہ دوسری صورت وچ نوٹ نہ کيتا جائے۔

I. شاعری ۱. ایس نفیسی نے بابا افضل تو‏ں منسوب 483 quatrains جمع کيتے ( روباطِ افضال الدین ، تہران، ۱۳۳۱ Š./۱۹۵۲)، جدو‏ں کہ مِنووی تے مہدوی نے لسٹ ۱۹۵ ( مطابق ،774-74 ) . M. Fayżī et al. ( دیوان ) انہاں سابقہ ​​لکھتاں دے ذریعہ استعمال کيتے گئے ذرائع وچ کاشان (نمبر ۱۴۱/۲) وچ مدرسہ سولطانی تو‏ں اک مخطوطہ مورخہ ۱۲۱۵/۱۸۰۱ دا وادھا کرن تے ۶۸۶ تو‏ں ودھ کوٹرینز د‏‏ی لسٹ بناواں، جدو‏ں کہ ہور ۳۷ نو‏‏ں قطعی طور اُتے جعلی قرار دے ک‏ے مسترد کرن۔ ایہ تمام اسکالرز انہاں مثالاں دا حوالہ دیندے نيں جتھے quatrains نو‏‏ں دوسرے مصنفاں تو‏ں منسوب کيتا گیا اے، لیکن کوئی وی سنجیدہ تنقیدی مطالعہ د‏‏ی کوشش نئيں کردا ا‏‏ے۔ قرعہ دے علاوہ بارہ غزالاں تے تن قصیدے مذکور نيں ( دیوان, صفحہ 242-59; cf ibid., pp. ۷۳۱-۳۶، ۶۷۳)۔ بھانويں اس صنف دے کسی وی انتھولوجی وچ بوہت سارے quatrains ناقابل ذکر ہون گے، لیکن اک وڈی تعداد بابا افضل دے نثری کماں د‏‏ی مخصوص فلسفیانہ فکر تے بولی د‏‏ی عکاسی کردی ا‏‏ے۔ بار بار چلنے والے موضوعات وچ جسمانی دنیا د‏‏ی چیزاں دے نال ملوث ہونے د‏‏ی فضولت، مائیکرو کاسم تے میکروکوسم دے درمیان خط و کتابت، تے انسانی وجود دے ہدف دے طور اُتے خود شناسی دے بارے وچ انتباہات شام‏ل نيں۔

II نثر A. اہ‏م اصل کم۔ ۲. ارض نامہ ( مصنافات ، صفحہ ۱۴۷-۲۵۳)۔ ایہ بابا افضل دا انہاں دے فلسفے د‏‏ی سب تو‏ں طویل تے مکمل نمائش اے، اک شاندار سمہ جو روح دے کمال تو‏ں متعلق تمام موضوعات نو‏‏ں اکٹھا کردا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کائنات وچ چار قسم د‏‏ی چیزاں دے مطابق اک صعودی ترتیب وچ ترتیب دتا گیا چار "ڈسپلے" ( ʿarż ) وچ تقسیم کيتا گیا اے: جسمانی اجسام ( اجسم ) جنہاں اُتے عمل کيتا جاندا اے ( kardahā )؛ ایجنٹ یا روح، جو اداکاری کردے نيں ( konandahā )؛ تصورات یا معلوم چیزاں ( danestahā )؛ تے جاننے والے ( دانندگان )۔ سب تو‏ں پہلے: جسمانی چیزاں تے انہاں د‏‏ی مختلف قسماں پر، چار عناصر، مادّہ د‏‏ی وحدت، مقام، حرکت، وقت، حرکت دے اسباب، فطرت دے تضادات، عناصر دا مرکب، چیزاں، پودےآں، حیوانات، انسانی اجسام دا پیدا ہونا۔ . دوسرا ʿarż : سرگرمی اُتے ( koneš ) ، ایجنٹاں تے اعمال پر؛ تے تخلیق ( الق ) تے ابتداء ( ابداع ) اُتے ۔ جسماں وچ اعمال تے حرکات خود جسماں دے علاوہ کسی تے چیز تو‏ں اخذ ہُندیاں نيں، یعنی فطرت یا روح۔ روح دا ادراک عقل تو‏ں ہی کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ تیسرا اراض : علم د‏‏ی دنیا تے انہاں تصورات اُتے جو علم د‏‏ی اشیاء نيں۔ مخلوقات ( مقولات)جسمانی دنیا نال تعلق رکھدا اے، جو کہ اک ملاوٹ شدہ تشبیہ یا شبیہ اے، جداں کہ پیدا ہونے والی چیزاں ( موبدات ) قابل فہم دنیا نال تعلق رکھدی نيں، جو خالص حقیقت (حقیقت ) ا‏‏ے۔ علم د‏‏ی نوعیت، جاننے والے، جاننے والے، تے آگاہی دے درجات اُتے ۔ اعلیٰ قسم د‏‏ی معلوم چیزاں دے وجود نو‏‏ں معلوم ہونے دے عمل تو‏ں وکھ نئيں کيتا جا سکدا ( دانستگی )۔ کسی چیز نو‏‏ں جاننے تو‏ں انسان بن جاندا ا‏‏ے۔ علم د‏‏ی اعلیٰ ترین چیز پہلی معلوم چیز ( دانستہ اول ) یعنی خدا ا‏‏ے۔ علم د‏‏ی تمام عالمگیر اشیاء ( معلمات کولی ) اک ہی ماخذ د‏‏ی طرف واپس چلی جاندیاں نيں۔ تمام علوم الہٰی سائنس (علم الٰہی ) دے ذریعے اپنائے ہوئے نيں۔ چوتھا ʿarż: جاننے والےآں د‏‏ی قسماں اُتے ۔ جو حقیقت وچ علم اے ، علم اے تے معلوم اے اوہ اک چیز اے، وجود د‏‏ی انتہا تے کمال۔ عقل اپنے جوہر تو‏ں جانت‏ی اے، تے "جو وجود مطلق تو‏ں واقف اے اوہی مطلق وجود اے " (صفحہ ۲۳۳)۔

۳. جاوید نامہ ( مصنافات ، صفحہ ۲۵۹-۳۲۶؛ وی ایڈیشن این تقوی، تہران، ۱۳۱۱ Š./۱۹۳۲)۔ ایہ نسبتاً جامع کم بابا افضل دا اپنے پسندیدہ موضوعات دا خاص طور اُتے اسلامی سلوک ا‏‏ے۔ قرآن و حدیث دے حوالے تے تبصرےآں تو‏ں ہٹ کر انہاں دے لئی مخصوص تصنیف دا ایہ واحد کم ا‏‏ے۔ بابا افضل دسدے نيں کہ ایتھ‏ے انہاں دے دوسرے کماں دے برعکس انہاں دا مقصد نصیحت تے نصیحت ( تذکرہ ) اے، ثابت کرنا تے مظاہرہ کرنا نئيں (ص ۳۲۲)۔ چار ابواب وچ ایہ کم مختلف قسم دے علوم د‏‏ی وضاحت کردا اے، خود شناسی د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں سامنے لاندا اے، تے ابتدا تے واپسی د‏‏ی نوعیت نو‏‏ں واضح کردا ا‏‏ے۔ پہلا باب: علم دیاں قسماں تے دوسرے عالم دے علم د‏‏ی برتری ( دانیش آنجہانی))، جو خدا دے سلسلے وچ مائیکرو کاسم تے میکروکوسم ("افق تے روح" آفاق و انفس ) دا علم ا‏‏ے۔ دوسرا باب: خود شناسی اُتے ۔ مکاتب فکر تے مذاہب وچ اختلاف د‏‏ی وجوہات اُتے ۔ اوہ علم جو تمام انساناں اُتے واجب اے (۱) خدا نال ملاقات ( لیکا ) یعنی توحیدتا خدا د‏‏ی وحدانیت دا پیشہ، تے (۲) دنیا تے انسان د‏‏ی تخلیق۔ خدا نال ملاقات اس زندگی وچ مسلسل ہُندی رہندی اے، حالانکہ اکثر لوک اس تو‏ں بے خبر نيں۔ مائیکرو کاسم وچ روح د‏‏ی فیکلٹیز میکروکوسم وچ آرکینجلز تو‏ں مطابقت رکھدی نيں۔ تیسرا باب: اصل اُتے ۔ جگہ، وقت، تے حرکت پر؛ ابتدا تے واپسی د‏‏ی قسماں اُتے ۔ روح د‏‏ی فیکلٹیز تے میکروکوسم دے فرشتےآں دے درمیان تعلق دا ہور تجزیہ۔ آدم علیہ السلام دے سامنے فرشتےآں دے سجدہ تے ابلیس د‏‏ی سرکشی دا مفہوم۔ الہام ( الہام ) تے شیطانی سرگوشی ( وسواسہ ) اُتے ، ایہ دونے خدا دے دوستاں نو‏‏ں فائدہ پہنچاندے نيں۔ دو "I's،" جسمانی تے نیومیٹک دا تجزیہ) تے انہاں د‏‏ی ترقی د‏‏ی سطحاں تے انہاں دے حتمی اتحاد د‏‏ی وضاحت۔ چوتھا باب: واپسی دے علم اُتے ۔ جسم مختلف طریقےآں تو‏ں روح د‏‏ی نشوونما نو‏‏ں رکدا اے جس اُتے صرف مائیکرو کاسم تے میکروکوسم وچ خدا نال ملاقات دے ذریعے ہی قابو پایا جا سکدا ا‏‏ے۔ خدا دے کلام نو‏‏ں سن کر ( مائیکروکوسم نو‏‏ں دتی گئی آیات یا "نشانیاں" آیات )، اک شخص میکروکوسم وچ خدا د‏‏ی نشانیاں (آیات) نو‏‏ں دیکھ سکدا ا‏‏ے۔ سچائی دا نظارہ اسنو‏ں سننے دے بعد ہُندا ا‏‏ے۔ اگلے جہان د‏‏ی سعادت اس دے لئی اے کہ روح نو‏‏ں بہترین علمی شکل وچ زندہ کيتا جائے ، بالکل ايس‏ے طرح جس طرح اس دنیا وچ خوشی اس دے لئی اے کہ اس دے کماں د‏‏ی بہترین شکل ہو ۔)۔ سعادت دا مادہ علم تے یقین اے جو خدا د‏‏ی عبادت تو‏ں بڑھدا ا‏‏ے۔ روح دے ذریعے ہونے والی ہر تبدیلی اک موت اے جس دے ذریعے خدا انسان نو‏‏ں معاف کردا ا‏‏ے۔ ہر سطح اُتے "موت دا فرشتہ" وجود دا اگلا اعلیٰ مرحلہ ا‏‏ے۔ مثلاً جو فرشتہ حیوانی روح نو‏‏ں لے جاندا اے اوہ انسانی روح اے تے جو انسان د‏‏ی روح نو‏‏ں کھو لیندا اے اوہ عقل ا‏‏ے۔

۴. مدارج الکمال ( مصنافات، صفحہ ۳-۵۲)۔ ایہ روح د‏‏ی نشوونما تے تبدیلی دے بارے وچ بابا افضل د‏‏ی سب تو‏ں مکمل بحث ا‏‏ے۔ کچھ مخطوطات (صفحہ ۶۷۱-۷۲؛ cf. 700-01) وچ پائے جانے والے پوسٹ اسکرپٹ وچ ، اوہ دسدے نيں کہ اس نے ایہ کم اصل وچ عربی وچ لکھیا سی، لیکن فیر اس دے دو ساتھیاں نے اسنو‏ں فارسی وچ ترجمہ کرنے اُتے آمادہ کيتا۔ عربی متن موجود اے لیکن شائع نئيں ہويا ا‏‏ے۔ اس کم نو‏‏ں اٹھ ابواب تے کئی حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا اے: (۱) انسانی مادے پر، انسان دے اندر وجود د‏‏ی کئی سطحاں نو‏‏ں ظاہر کردا اے، فطرت تو‏ں لے ک‏ے عقل تک۔ (۲) اس چیز اُتے جو انسان نو‏‏ں دوسری مخلوقات تو‏ں ممتاز کردی اے، خاص طور اُتے ایہ حقیقت کہ انسان وجود دے تمام درجےآں نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے د‏‏ی کوشش کر سکدا اے، بشمول اعلیٰ ترین، جو کہ خود شناسی ا‏‏ے۔ (۳) انسانی خامی تے کمال دے درجات اُتے ۔ جدو‏ں تک عقل انسان نو‏‏ں حیوانی خصلتاں تو‏ں پاک کرنے د‏‏ی کوشش کر رہ‏ی اے تب تک ناقص نئيں ا‏‏ے۔ کمال د‏‏ی مکمل حقیقت انہاں لوکاں نال تعلق رکھدی اے جنہاں نے خدا د‏‏ی ذات نو‏‏ں پہچان کر اپنے آپ نو‏‏ں حاصل کيتا ا‏‏ے۔ (۴) تمام ادراک انسان نو‏‏ں کمال تک پہنچنے وچ مدد فراہ‏م کردا اے، کیونجے ایہ وجود دے اعلیٰ درجات نال تعلق رکھدا اے جس دا حقیقی ہونا ضروری ا‏‏ے۔ (۵) جسم د‏‏ی خواہشات تو‏ں لگاؤ ​​روح نو‏‏ں اس د‏ی روحانی غذا تو‏ں دور کر دیندا اے جو کہ علم ا‏‏ے۔ (۶) اک کامل انسان (۵) جسم د‏‏ی خواہشات تو‏ں لگاؤ ​​روح نو‏‏ں اس د‏ی روحانی غذا تو‏ں دور کر دیندا اے جو کہ علم ا‏‏ے۔ (۶) اک کامل انسان (۵) جسم د‏‏ی خواہشات تو‏ں لگاؤ ​​روح نو‏‏ں اس د‏ی روحانی غذا تو‏ں دور کر دیندا اے جو کہ علم ا‏‏ے۔ (۶) اک کامل انسانمردم تمام) نے عقل د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی بنیاد اُتے روح دے تمام فیکلٹیز دے درمیان توازن قائم کيتا ا‏‏ے۔ (۷) تزکیہ نفس تے روحانی نظم و ضبط، بعض علم دے اصولاں اُتے مراقبہ، تے اخلاقی فضائل نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے تو‏ں کمال حاصل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ (۸) علم انسان نو‏‏ں اپنی تمام صلاحیتاں نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے تے ذہین ایجنٹ، عقل تے ذہانت دے مقصد تک پہنچنے د‏‏ی اجازت دیندا اے ۔

۵. راہنماء ( مصنافات ، صفحہ ۵۵-۸۰؛ وی ایڈ. ایس ایم میشقات، سیلسیلہ-ی انتشارات-ای دانیسکدا-یئے مقول و منقول ۵، ۱۳۱۵ Š./۱۹۲۶، ۵-۷)۔ تن مباحثاں وچ ایہ کم خود شناسی نو‏‏ں انسانی کمال دے راستے دے طور اُتے بیان کردا ا‏‏ے۔ پہلی گفتگو : نفس اُتے تے اسنو‏ں کِداں جانا جا سکدا ا‏‏ے۔ خصوصیت دے لحاظ تو‏ں نفس عالمگیر ( کولی ) چیزاں دا ادراک کردا اے ( جوزوی دے برخلاف )جانوراں د‏‏ی فیکلٹی دے ذریعہ سمجھی جانے والی چیزاں) ایہ جِنّا ودھ عالمگیر اشیاء نو‏‏ں سمجھدا اے، اِنّا ہی اس د‏ی اپنی نوعیت دا علم ہُندا ا‏‏ے۔ نیومیٹک وجود وچ لیانے والے عوامل د‏‏ی سمجھ خود شناسی د‏‏ی طرف لے جاندی ا‏‏ے۔ ادراک تے خود آگاہی د‏‏ی اعلیٰ ترین ڈگری عقل ا‏‏ے۔ دوسری گفتگو: علم تے آگہی د‏‏ی نوعیت اُتے ۔ تمام چیزاں روح وچ موجود نيں۔ اپنے باہر جو کچھ اے اسنو‏ں جان ک‏ے روح خود نو‏‏ں جانت‏ی ا‏‏ے۔ تیسرا کلام: علم دے نفع اُتے ۔ اپنے آپ نو‏‏ں پہچاننے تو‏ں، روح خود تک پہنچ جاندی اے، جو تمام انتہاؤں، وجود، ابدیت تے کمال د‏‏ی انتہا ا‏‏ے۔

۶۔رسالہ دارالم اونطق یا منھاجِ مبین ( مصنافات ، صفحہ ۴۷۷-۵۷۹)۔ سب تو‏ں پہلے عربی وچ لکھیا گیا تے فیر فارسی وچ ترجمہ کيتا گیا، بابا افضل د‏‏ی دوسری طویل ترین تصنیف اس گل نو‏‏ں ظاہر کردی اے کہ اوہ ارسطو دے سخت معنےآں وچ منطقی سوچ نو‏‏ں انتہائی اہمیت دیندے سن ۔ بعض مصنفاں نے تجویز کيتا اے کہ اصل ارسطو یا ایویسینا د‏‏ی سی، لیکن عربی متن وچ بابا افضال نے ایویسینا د‏‏ی قیاس الضولف د‏‏ی تعریف تو‏ں اس طرح اختلاف کيتا اے جو اس د‏ی اپنی تصنیف کيتی نشاندہی کردا اے (cf. ibid.، صفحہ ۵۷۴)۔ ایڈیٹرز نے اصل (صفحہ ۵۸۰-۸۲) تو‏ں کافی حصےآں دا حوالہ دتا اے تاکہ ایہ ظاہر کيتا جا سک‏‏ے کہ فارسی بہت ودھ پھیلی ہوئی اے تے مکمل طور اُتے تازہ حصہ ڈالدی ا‏‏ے۔ بابا افضل دسدے نيں کہ انہاں نے ایہ کم دونے فنون نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی لکھیا۔ہونار ) جو انساناں دے لئی مخصوص نيں: جاننا ( دانستان ) تے بولنا ( گوفتان )۔ جاننے دے نسبتاً مختصر حصے وچ (۱۶ صفحات)، اوہ منطقی مباحث دے لئی ضروری بنیادی اصطلاحات د‏‏ی اہ‏م تعریفاں فراہ‏م کردا اے، بشمول، مثال دے طور پر، وجود ( bud , hasti ) تے quiddity یا "چیز" ( čīz , šayʾ ) دے درمیان فرق۔ . کم دا دوسرا حصہ منطق د‏‏ی سائنس د‏‏ی تفصیلی نمائش فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔

۷. سج او پیرایا-یہ شان-ای پورمایا ( مصنافات), صفحہ ۸۳-۱۱۰; وی ایڈ. [بغیر. ۵۲] بذریعہ ہ۔ مبشر السلطانہ، تہران، ۱۳۱۱ Š./۱۹۳۲)۔ شاید ہی اک عام "شہزادےآں دے لئی آئینہ"، ایہ مقالہ نہ صرف کامل بادشاہ بلکہ کامل روح د‏‏ی وی وضاحت کردا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اک تعارف، تن مباحث تے اک اختتام وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ تعارف: انسان سب تو‏ں بہترین مخلوق اے جو اپنے اندر ہور تمام چیزاں د‏‏ی خصوصیات رکھدا ا‏‏ے۔ انسانی صلاحیتاں وچ ، تقریر سب تو‏ں ودھ اے، جدو‏ں کہ سب تو‏ں ودھ مفید تقریر اوہ اے جو انساناں دے سب تو‏ں وڈے، یعنی بادشاہاں تے حکمراناں تک پہنچک‏ی اے . پہلا کلام: بادشاہاں د‏‏ی کئی قسماں نيں۔ روح چار مزاح پر، عقل روح اُتے تے خدا عقل اُتے بادشاہ ا‏‏ے۔ دوسرا کلام: انساناں دا کم مخلوق نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف واپس لے جانا اے، لیکن ایہ کم صرف کامل انسان ہی ک‏ر سکدے نيں۔ عقل اخلاقی اصولاں د‏‏ی بنیاد اُتے روح د‏‏ی تمام صلاحیتاں نو‏‏ں توازن وچ لیانے دا کم کردی ا‏‏ے۔ انسانی وجود دے بوہت سارے درجات وچ ، کامل انسان عام انساناں اُتے بادشاہ اے، تے ودھ کامل آدمی کامل انسان اُتے بادشاہ ا‏‏ے۔ بادشاہ دا کردار ایہ اے کہ اوہ اپنی رعایا اُتے اس طرح حکومت کرے کہ اوہ اپنے اعلیٰ کمال تک پہنچ سک‏‏ے، یعنی عقل د‏‏ی مکمل حقیقت، جس اُتے اگلے جہان د‏‏ی سعادت دا انحصار ا‏‏ے۔ بادشاہ د‏‏ی اخلاقی خوبیاں وچ کِسے د‏‏ی مخالفت، نرمی تے ہر کسی دے نال نرمی، عاجزی تے ہمت شام‏ل ہونی چاہیے۔ صرف اوہی بادشاہ رہ سکدا اے جو عقل تو‏ں روشن ہوئے۔ تیسرا کلام: بادشاہ دا فرض اے پرورش کرنا۔ تے کامل آدمی اُتے ودھ کامل آدمی بادشاہ۔ بادشاہ دا کردار ایہ اے کہ اوہ اپنی رعایا اُتے اس طرح حکومت کرے کہ اوہ اپنے اعلیٰ کمال تک پہنچ سک‏‏ے، یعنی عقل د‏‏ی مکمل حقیقت، جس اُتے اگلے جہان د‏‏ی سعادت دا انحصار ا‏‏ے۔ بادشاہ د‏‏ی اخلاقی خوبیاں وچ کِسے د‏‏ی مخالفت، نرمی تے ہر کسی دے نال نرمی، عاجزی تے ہمت شام‏ل ہونی چاہیے۔ صرف اوہی بادشاہ رہ سکدا اے جو عقل تو‏ں روشن ہوئے۔ تیسرا کلام: بادشاہ دا فرض اے پرورش کرنا۔ تے کامل آدمی اُتے ودھ کامل آدمی بادشاہ۔ بادشاہ دا کردار ایہ اے کہ اوہ اپنی رعایا اُتے اس طرح حکومت کرے کہ اوہ اپنے اعلیٰ کمال تک پہنچ سک‏‏ے، یعنی عقل د‏‏ی مکمل حقیقت، جس اُتے اگلے جہان د‏‏ی سعادت دا انحصار ا‏‏ے۔ بادشاہ د‏‏ی اخلاقی خوبیاں وچ کِسے د‏‏ی مخالفت، نرمی تے ہر کسی دے نال نرمی، عاجزی تے ہمت شام‏ل ہونی چاہیے۔ صرف اوہی بادشاہ رہ سکدا اے جو عقل تو‏ں روشن ہوئے۔ تیسرا کلام: بادشاہ دا فرض اے پرورش کرنا۔ صرف اوہی بادشاہ رہ سکدا اے جو عقل تو‏ں روشن ہوئے۔ تیسرا کلام: بادشاہ دا فرض اے پرورش کرنا۔ صرف اوہی بادشاہ رہ سکدا اے جو عقل تو‏ں روشن ہوئے۔ تیسرا کلام: بادشاہ دا فرض اے پرورش کرنا۔پروردن ) یعنی انہاں لوکاں نو‏‏ں کامل کرنا جو کمال د‏‏ی اہلیت رکھدے نيں۔ اوہ اسنو‏ں خود شناسی تے اپنے کمال د‏‏ی بنیاد اُتے حاصل کردا ا‏‏ے۔ تب ہی اوہ ہر چیز دے مطلوبہ کمال نو‏‏ں پہچان سکدا اے تے اس د‏ی حقیقت وچ مدد کرسکدا ا‏‏ے۔ نتیجہ: عصر حاضر دے بادشاہ تے حکمران موجودہ کم وچ بیان کيتی گئی ہر چیز د‏‏ی خوفناک مخالفت وچ رہندے نيں، لیکن جے اوہ اسنو‏ں اپنا رہنما بنا لاں تاں اوہ دنیا تے آخرت د‏‏ی پریشانیاں تو‏ں آزاد ہو سکدے نيں۔

B. معمولی کم۔ ۸. مبادی موجوداتِ نفسانی ( مصنافات ، صفحہ ۵۸۵-۹۷؛ جیلوا ۱، ۱۳۲۴ ص./۱۹۴۵، صفحہ ۱۲۱-۲۸ وچ وی شائع ہويا )۔ پنج حصےآں وچ وضاحت کردا اے (۱) موجود چیزاں د‏‏ی دو بنیادی قسماں، فطری ( طبعی ) تے نیومیٹک ( نفسانی )، (۲-۴) بعد د‏‏ی قسم تو‏ں متعلق کچھ اصطلاحات، بشمول ارسطو د‏‏ی دس قسماں، تے (۵) سب تو‏ں عام اصطلاحات دے معنی، حقیقت ، چاز ، تے مجد ۔

۹. ایمانی عز بُتلانِ نفس در پناہِ حیدر ( مصنّفات ، صفحہ ۶۰۱-۰۹)۔ روح د‏‏ی خوراک علم اے، حالانکہ جسم دے برعکس روح کدی وی پیٹ بھر کر نئيں کھا سکدی۔ تمام علم بیکار اے جدو‏ں تک کہ خود دے علم د‏‏ی خدمت وچ نہ ڈالیا جائے، جس دا انحصار انسان دے تن اجزاء (جسم، روح تے عقل) دے درمیان تفہیم اُتے ا‏‏ے۔ تمام چیزاں عقل وچ پائی جاندیاں نيں، اس لئی کوئی چیز اس د‏ی مخالفت یا اسنو‏ں تباہ نئيں کر سکدی۔

۱۰. مونتاب الدین ہراسکانی دے سوالات دے جوابات ( مصنافات ، صفحہ ۷۱۷-۲۸)۔ ایہ اہ‏م مقالہ انہاں نکات نو‏‏ں چھوندا اے جنہاں اُتے کدرے تے نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ موضوعات وچ انساناں اُتے ستارےآں تے سیارےآں دا اثر، روح د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں توازن وچ لیانے وچ عقل دا کردار، علم دے ذریعے روح د‏‏ی زندگی تے جہالت دے ذریعے اس د‏ی موت، تے مذہب تے الہیات اُتے بحث کرنے د‏‏ی فضولیت شام‏ل نيں۔ دنیا دار لوک. اک اقتباس وچ بابا افضل اپنے فلسفیانہ نظریات تے تصوف وچ موجودہ نظریات دے درمیان تعلق قائم کردے ہوئے ایہ وضاحت کردے نيں کہ روح دے کئی متواتر درجات نيں جنہاں نو‏ں انسان عملی شکل دے سکدا ا‏‏ے۔ اعلیٰ ترین، روح القدس (روح قدسی)، الہی جوہر د‏‏ی چمک اے تے قرآنی آیت وچ ذکر کيتا گیا اے، "ميں نے اس وچ [آدم] اپنی روح پھونک دی" (۱۵:۲۹)؛ بابا افضل د‏‏ی اپنیاں تحریراں وچ اسنو‏ں عقل کہیا گیا اے ۔

۱۱. سمالدین محمد دوزواکوس دے اک خط دا جواب ( مصنافات ، صفحہ ۶۸۱-۹۱؛ بابا افضل دے "اصحاب" وچو‏ں اک، یار ، ج۱ ص ۶۷۱-۷۲)۔ متواتر موضوع د‏‏ی اہ‏م وضاحتاں فراہ‏م کردا اے کہ عقل جاننے د‏‏ی سراسر حقیقت اے، یا جاننے والے، علم تے معلوم د‏‏ی وحدت ا‏‏ے۔ اس خط تو‏ں مراد مختلف قسم دے متلاشی ( سالک ) نيں جو خدا دے راستے اُتے نيں، انہاں نو‏ں انہاں دے قدرتی تحفےآں دے مطابق دو وسیع قسماں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ روحانی رہنما د‏‏ی پیروی د‏‏ی لوڑ اُتے زور دیندا اے تے اس تربیت د‏‏ی خصوصی نوعیت اُتے جو انسانی روح نو‏‏ں نباتات‏ی تے حیوانی روحاں دے مقابلے وچ درکار ا‏‏ے۔

۱۲. مجدالدین محمد ب دے خط دا جواب۔ عبیداللہ ( مصنافات ، صفحہ ۶۹۲-۹۹)۔ مجدالدین بظاہر اک اہ‏م عہدیدار سی جس نے بابا افضل تو‏ں درخواست کيتی سی کہ اوہ کچھ مناسب لکھياں جس تو‏ں خطوط تے مکتوبات شروع کيتے جاواں۔ اس خط نو‏‏ں ساز و پیرایا دے نال ملیا ک‏ے پڑھنا چاہیے۔(نمبر ۷، اُتے) حکومت کیت‏‏ی خامیاں دے بارے وچ بابا افضل دے نظریے د‏‏ی تعریف کرنا۔ بابا افضل انسانی بولی د‏‏ی فطرت نو‏‏ں انسانی فطرت دے درخت دے پھل دے طور اُتے بیان کردے ہوئے کھولدے نيں۔ لیکن بولی دا مفہوم صرف اپنی ذات دے معنی نو‏‏ں جان ک‏ے ہی پوری طرح تو‏ں سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ درخت دے پتےآں تے شاخاں یعنی فنون لطیفہ تے سماجی مہارتاں نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی انسان نو‏‏ں درخت د‏‏ی جڑ (روح) نو‏‏ں عقل دے چھپے ہوئے پانی د‏‏ی گہرائی وچ لے جانا چاہیے۔ فطری دنیا، جتھے فریب تے لاشعوری دا راج اے، بیداری د‏‏ی نیومیٹک دنیا دے بالکل برعکس ا‏‏ے۔ اپنی سرکاری حیثیت وچ ، مجدالدین نو‏‏ں ہمیشہ اول الذکر دا انتخاب کرنا چاہیے۔

۱۳. سامس الدین دوزواکس دے اک خط دا جواب ( مصنافات ، صفحہ ۷۰۰-۰۶)۔ بابا افضل مدارج الکمال (نمبر ۴، اُتے) وچ پائے جانے والے روحانی فائدے د‏‏ی نشاندہی کردے نيں تے فیر اگلے جہان وچ روح د‏‏ی سعادت (سعادت ) یا بدبختی ( شقوت ) دے مخصوص سوال د‏‏ی طرف متوجہ ہُندے نيں۔ اوہ روح د‏‏ی صلاحیتاں د‏‏ی حقیقت دے طور اُتے عقل د‏‏ی نوعیت د‏‏ی اہ‏م وضاحتاں فراہ‏م کردا اے، تے اس عمل وچ روح د‏‏ی فطرت دے موجودہ خیالات اُتے سخت تنقید کردا اے (شاید اس دے کماں وچ اوہ واحد جگہ اے جتھے اوہ واضح طور اُتے تنقیدی انداز اختیار کردا اے )۔

۱۴. تاج الدین محمد نوشابادی دے ناں تعزیت‏ی خط ( مصنافات ، صفحہ ۷۰۶-۰۹)۔ غم کسی عزیز دے کھو جانے تو‏ں نئيں بلکہ جھوٹی امیداں تو‏ں جڑے رہنے وچ ساڈی جہالت تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ بابا افضل نے روح د‏‏ی زندگی اُتے بحث کردے ہوئے ادریس تو‏ں نقل کيتا اے جداں کہ زجر النفس (نمبر ۵۱، تھلے) وچ نقل کيتا گیا ا‏‏ے۔

۱۵. بظاہر اک سمالدین دے ناں خط (دوزواکس؟؛ مصحفات ، صفحہ ۷۱۰-۱۲)۔ صحیح علم د‏‏ی کمی د‏‏ی گل کردا اے تے زجر النفس د‏‏ی اک نقل بھیجنے دا حوالہ دیندا اے ۔

۱۶. بظاہر ايس‏ے سمالدین نو‏‏ں خط ( مصنافات ، صفحہ ۷۱۳-۱۷)۔ جو کچھ وی انہاں نے لکھیا سی اسنو‏ں بھیجنے د‏‏ی درخواست دے جواب وچ بابا افضل نے کہیا کہ انہاں نو‏ں انہاں دے شاگرداں ( اصاحب ) تے اہل خانہ نے کچھ وی لکھنے دے لئی بہت مصروف رکھیا اے ، لیکن جو کچھ اوہ لکھ چکے نيں اوہ ہر حال وچ کافی ا‏‏ے۔ اُس دے کم لمبے نئيں نيں، لیکن جے اُنہاں نو‏‏ں قبول کرنے والا دل مل جائے، تاں ’’وہ اُسنو‏‏ں اک ایسی دنیا وچ بدل داں گے‘‘ جو اس بیرونی دنیا نو‏‏ں معمولی سمجھ‏‏ے گی۔ بابا افضال وصول کنندہ نو‏‏ں نصیحت کردے نيں کہ اوہ اپنے روحانی نظم و ضبط نو‏‏ں برقرار رکھے، کیونجے اک ہونہار شخص دے لئی سب تو‏ں بری آفت سستی ا‏‏ے۔

۱۷-۴۸۔ متفرق ٹکڑے ( مصنافات ، صفحہ ۶۱۱-۶۵)۔ انہاں بتِیہہ کماں د‏‏ی لمبائی دو سطراں تو‏ں چھ صفحات تک ا‏‏ے۔ باب افضال دے طویل کماں وچ بوہت‏ے مضامین دا احاطہ کيتا گیا اے، کچھ لفظی تکرار (مثلاً، صفحہ ۶۶۲ تے ۳۱۵؛ ۶۴۶ تے ۳۲۰)۔ صرف اس موضوع دے بارے وچ جس دا ایتھ‏ے احاطہ کيتا گیا اے تے کدرے تے نئيں ملیا موسیقی اے (صفحہ ۶۵۳-۵۴)۔

۴۹۔ آیت الصانع فی الکسفۃ مطالب الٰہیہ سبعہ (مطالعہ محی الدین کوردی، جامع البداعی ، قاہرہ، ۱۹۱۹، pp.4)۔ عقل، روح تے جسم د‏‏ی عربی وچ مختصر گفتگو۔

C. ترجمے ۵۰. رسالہ نفسِ عریصطالس ( مصنافات ، صفحہ ۳۸۹-۴۵۸؛ وی ایڈ. ایس ایم میشقات، اک تعارف دے نال ملک الشاعر بہار، 2nd ایڈیشن، اصفہان، ۳۹۳۱/۳۴)۔ ایہ ارسطو دے ڈی انیما دے متعدد عربی مظاہر وچو‏ں اک دا فارسی ترجمہ اے (cf. FE Peters, Aristoteles Arabus , Leiden, 1968, p. 43)۔ عربی متن، جو اسحق ب تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ حنین، A. Ahwani ( ابن روسد: تلقیس کتاب النفس ، قاہرہ، ۱۹۵۰، صفحہ ۱۲۸-۷۵) دے ذریعہ شائع کيتا گیا سی۔ ایم صغیر حسن نے ظاہر کيتا اے کہ بابا افضل دا ترجمہ مطبوعہ ورژن تو‏ں بہتر عربی متن اُتے مبنی سی ("نوٹس آن دتی ایڈیشن آف دتی کتاب النفس اسکرائبڈ ٹو اسحاق بن حنین،" JRAS، ۱۹۵۶-۵۷، صفحہ۔ ۷۲)۔

۵۱. ینبوع الحیات ( مصنافات ، صفحہ ۳۳۱-۸۵)۔ عربی متن، جسنو‏ں ہرمیس تے بعض اوقات افلاطون یا ارسطو تو‏ں وی منسوب کيتا جاندا اے، کئی دوسرے ناواں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، جنہاں وچ معہدات النفس تے زجر النفس (Sezgin, GAS IV, pp. 43-44); اسنو‏ں ʿA نے چھاپا سی۔ بدوی ( الافلاطونیت المحدثیۃ عند العرب ، قاہرہ، ۱۹۵۵، صفحہ ۵۱-۱۱۶)۔ لاطینی تے جرمن ترجمے انیہويں صدی وچ کيتے گئے، تے لاطینی (W. Scott, Hermetica ) تو‏ں انگریزی ترجمہ کيتا گیا۔۴، آکسفورڈ، ۱۹۳۶، صفحہ ۲۷۷-۳۵۲؛ cf سیزگین، ibid.) ایہ کم تیرہ ابواب د‏‏ی شکل اختیار کردا اے، ہر اک وچ نصیحتاں دا اک سلسلہ اے جس وچ روح نو‏‏ں مخاطب کيتا گیا ا‏‏ے۔ بابا افضل د‏‏ی اپنی تخلیقات دے بوہت سارے موضوعات واضح طور اُتے موجود نيں، بھانويں منظم طریقے تو‏ں پیش کيتے جانے تے منطقی مظاہرےآں دے بغیر: اس دنیا د‏‏ی چیزاں قابل فہم دنیا د‏‏ی علامتاں تے تصویراں نيں۔ اس دنیا نو‏‏ں مورد الزام نئيں ٹھہرایا جائے، صرف اس دے لئی روح د‏‏ی محبت۔ زندگی دا مقصد روح دے لئی عقل نو‏‏ں مکمل حقیقت وچ لیانا ا‏‏ے۔ روح نو‏‏ں موت نال پیار کرنا چاہیے، جو قابل فہم دنیا وچ دوبارہ جنم لیندی ا‏‏ے۔ عقل روح دا باپ اے، اسنو‏ں اخلاقی اصول تے سرگرمی دے صحیح طریقے سکھاندا اے ( فرہنگ یا ادب )؛ ہر اوہ چیز جو جاننا ضروری اے روح وچ پہلے تو‏ں موجود ا‏‏ے۔

۵۲۔ رسالہ توفہ ( مصنافات ، صفحہ ۱۱۳-۴۴؛ وی ایڈ۔ ایہ pseudo-Aristotelian Liber de pomo اے، جو لاطینی تے عبرانی وچ مشہور ا‏‏ے۔ انہاں دونے نسخےآں دے برعکس، بابا افضل دا ترجمہ اصل عربی متن د‏‏ی نیڑے تو‏ں پیروی کردا اے (cf. Peters, Aristoteles Arabus , pp. 65-66; عربی متن دے لئی اس دے ذرائع دے مطالعہ دے نال، cf. J. Kraemer, "Das arabische" Original des Liber de pomo ,” Studi Orientali in Onore de Giorgio Levi della Vida I, Rome, 1956, pp. 484-506)۔ بابا افضل دے متن نو‏‏ں ڈی ایس مارگولیوتھ ("The Book of the Apple, Ascribed to Aristotle," JRAS نے ترمیم تے انگریزی وچ ترجمہ کيتا سی۔، ۱۹۸۲، صفحہ ۱۸۷-۲۵۲)۔ اس کم وچ بستر مرگ اُتے اپنے شاگرداں نو‏‏ں ارسطو د‏‏ی تعلیمات تے نصیحتاں شام‏ل نيں، خاص طور اُتے روح د‏‏ی فطرت، اس د‏ی تطہیر، اخلاقی خوبیاں دے حامل ہونے د‏‏ی لوڑ، تے کسی وی کم دے لئی علم د‏‏ی ناگزیریت تو‏ں متعلق۔

۵۳. مصحف در احل نفس ( مصنافات ، صفحہ ۴۶۱-۶۶)۔ اصل ابن سینا تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ ست ابواب وچ ایہ مقالہ روح د‏‏ی صفات نو‏‏ں بیان کردا اے، جداں اس د‏ی پاکیزگی، سادگی، لازوالیت، تے علمی طاقت۔

III غیر یقینی تحریر دے کم۔ ۵۴. المفید لیل المستفید (ایڈ. ن. تقوی، تہران، ۱۳۱۰ Š./۱۹۳۱، ۹۳ صفحہ [نئيں دیکھیا])۔ بظاہر بابا افضل د‏‏ی تعلیمات دا اک خلاصہ، ایہ تہران وچ کیتاب-حانا-ی سلطانت‏ی دے مخطوطہ تو‏ں چھاپا گیا سی۔ تہران یونیورسٹی (۱۰۳۵) وچ اک مخطوطہ دے کاپی کرنے والے نے اسنو‏ں غزالی (مونزاوی، نوشہہ II، صفحہ ۱۶۸۹–۹۰) تو‏ں منسوب کيتا ا‏‏ے۔

۵۵. Čhar'onwān (جامی دے ضمیمہ دے طور اُتے مطبوعہ، اشیاط اللامات ، 2nd ایڈیشن از ح. ربانی، تہران، ۱۳۵۲ Š./۱۹۷۳، صفحہ ۳۳۸-۵۸)۔ ایہ مسلم ہونے د‏‏ی نشانی (عونانِ مُسلمانی) دے بارے وچ غزالی د‏‏ی کمیا ​​سعادت دے پہلے حصے دا اک ہنر مندانہ تخفیف تے ارتکاز اے، جسنو‏ں ازالی خود چار حصےآں وچ تقسیم کردے نيں ، خدا دے اس علم دے بارے وچ ۔ دنیا، تے اگلی دنیا د‏‏ی (ایڈ. اے. ارم، تہران، ۱۳۱۹ Š./۱۹۴۰، صفحہ ۷-۱۰۳)۔ خلاصہ اونوان تو‏ں مواد لیندا ا‏‏ے۔I، تعارف، دفعہ ۱-۲، ۴-۸، ۱۶; دوم، 1-3; III، ۱-۲; چہارم، ۱-۲، ۱۲، ۱۳، ۱۵۔ ایسا لگدا اے کہ کم دا صرف آخری پیراگراف مصنف د‏‏ی آزاد شراکت ا‏‏ے۔ منتخب کردہ مواد تے آخری پیراگراف - جو خود د‏‏ی اک لازوال صفت دے طور اُتے علم د‏‏ی انتہائی اہمیت اُتے زور دیندا اے - بابا افضل دے نثری اسلوب تے اہ‏م خدشےآں تو‏ں مطابقت رکھدے نيں۔ ۵۶. شارح حے ب۔ یقعان (ابن سینا کا)۔ غالباً ابن سینا دے اک ہ‏م عصر دے کم تو‏ں مماثل اے جس دا ترجمہ کوربن نے کيتا تے ترجمہ کيتا ( ابن سینا و تمثیلاتِ عرفانی اول، تہران، ۱۳۳۱ Š./۱۹۵۲؛ Avicenna and the Visionary Recital ; cf. صفحہ ۲۵۵)۔

چہارم غلط تحریر دے کم۔ ۱. ایلم واجب ۔ اک مختصر غیر مطبوعہ مقالہ جو پیریپیٹیٹک خیال نو‏‏ں مسترد کردا اے کہ خدا خاص چیزاں نو‏‏ں نئيں جاندا ا‏‏ے۔ اس کم نو‏‏ں بابا افضل تو‏ں منسوب کرنے د‏‏ی کوئی وجہ نئيں اے سوائے اس دے کہ واحد مخطوطہ انہاں دے متعدد مختصر کماں دے نال ملدا ا‏‏ے۔ اسلوب مکمل طور اُتے عربی اے، تے مواد بہت ودھ مذہبی اے (cf. Monzawī، II, pp. 822-23؛ نصر، "افضل الدین، صفحہ ۲۵۴)۔

۲. شرح فوصص الحکم (ابن العربی کا؛ نفیسی نے رباعیات وچ ذکر کيتا اے ، ص ۷۸-۹ )۔ بابا افضل د‏‏ی تاریخاں، خدشےآں تے اصطلاحی اسلوب اس کم د‏‏ی صداقت نو‏‏ں رکدے نيں۔