وکیپیڈیا

ایران وچ رائج بولیاں

ایران د‏‏یاں بولیاں
دفتری زباناںفارسی
اقليتی بولی (اں)زبان ارمنی، زبان گرجی، زبان‌های چرکسی و آرامی جدید آشوری
اشاراتی زباناںزبان اشاره فارسی
عمومی کی بورڈ دا خاکہ
Persian keyboard
اقوام متحدہ دے مطابق ایران وچ مشترکہ زباناں بولنے والےآں دا فیصد [۱]

۲۰۱۶ وچ ہونے والی مردم شماری دے مطابق ایران د‏‏ی آبادی ۷۹٬۹۲۶٬۲۷۰ سی۔ مختلف جریدے نے ایران وچ بولی د‏‏ی تقسیم دے حوالے تو‏ں مختلف تے بنیادی طور اُتے مختلف رپورٹس شائع کيتی نيں۔

پوری تریخ وچ ایران د‏‏ی مشترکہ زباناں۔ سودھو

بر اساس کتاب‌های «آشنایی با تریخ زبان‌های ایرانی» نوشته کوروش صفوی و «تریخ مختصر بولی فارسی» نوشته محسن ابوالقاسمی و منابع متعدد ہور، در طول تریخ، زبان‌های زیر در ایران رایج بوده‌اند: [۲][۳][۴][۵][۶][۷][۶][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲] [۱۳] [۱۴][۱۵] [۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵]

ردیف نام زمان (میلادی) طول دوره (سال) زبان رسمی سایر زبان‌های پرکاربرد
۰ نیاایلامیان ۳۲۰۰ تو‏ں ۲۷۰۰ پ.م. ۵۰۰ زبان ناشناخته -
۱ ایلامیان ۲۷۰۰ تو‏ں ۵۳۹ پ.م. ۲۱۶۱ زبان عیلامی -
۲ مادیان ۶۷۸ تو‏ں ۵۴۹ پ.م. ۱۲۹ زبان مادی -
۳ هخامنشیان ۵۵۰ تو‏ں ۳۳۰ پ.م. ۲۲۰ زبان پارسی باستان زبان آرامی، زبان بابلی، زبان مادی، زبان عیلامی
۴ سلوکیان ۳۱۲ تو‏ں ۱۳۸ پ.م. ۱۷۴ زبان یونانی باستان زبان پارسی باستان، زبان آرامی
۵ اشکانیان ۲۴۷ پ.م. تو‏ں ۲۲۴ م. ۴۷۱ زبان پارتی زبان یونانی باستان (زبان رسمی ہور)، زبان آرامی (زبان میانجی)
۶ ساسانیان ۲۲۴ تو‏ں ۶۵۱ م. ۴۲۷ زبان پارسی میانه زبان آرامی (زبان میانجی)، بولی پارتی، زبان یونانی
۷ راشدیان ۶۳۲ تو‏ں ۶۶۱ م. ۲۹ زبان عربی کلاسیک زبان پارسی میانه، زبان کردتی
۸ امویان ۶۶۱ تو‏ں ۷۵۰ م. ۸۹ زبان عربی کلاسیک زبان پارسی میانه (زبان رسمی ہور تو‏ں سال ۶۸۵ م)، زبان کردتی
۹ عباسیان ۷۵۰ تو‏ں ۸۲۱ م. ۷۱ زبان عربی کلاسیک زبان پارسی میانه
۱۰ طاهریان ۸۲۱ تو‏ں ۸۷۳ م. ۵۱ زبان پارسی زبان عربی (زبان شعر و ادبیات و علم)
۱۱ صفاریان ۸۶۱ تو‏ں ۱۰۰۳ م. ۱۴۲ زبان پارسی -
۱۲ سامانیان ۸۱۹ تو‏ں ۹۹۹ م. ۱۸۰ زبان پارسی زبان عربی (زبان دینی)
۱۳ غزنویان ۹۷۷ تو‏ں ۱۱۸۶ م. ۲۰۹ زبان پارسی زبان عربی (زبان دینی)، بولی ترکی (زبان ارتشی)
۱۴ سلجوقیان ۱۰۳۷ تو‏ں ۱۱۹۴ م. ۱۵۷ زبان پارسی زبان عربی (زبان دینی و علمی)، زبان ترکی اوغوز (زبان ارتشی و درباری)
۱۵ خوارزمشاهیان ۱۱۵۳ تو‏ں ۱۲۳۱ م. ۷۸ زبان پارسی زبان ترکی قپچاقی
۱۶ ایلخانیان ۱۲۵۳ تو‏ں ۱۳۳۶ م. ۸۳ زبان پارسی زبان مغولی (زبان مادری)، زبان عربی (زبان دینی)
۱۷ ملوک‌الطوایفی قرن چهاردهم م. - زبان پارسی زبان مغولی، زبان عربی
۱۸ تیموریان ۱۳۷۰ تو‏ں ۱۵۰۷ م. ۱۳۷ زبان پارسی زبان ترکی جغتایی، زبان عربی (زبان آکادمیک)
۱۹ صفویان ۱۵۰۱ تو‏ں ۱۷۳۶ م. ۲۳۵ زبان پارسی زبان ترکی آذری (زبان درباری)
۲۰ افشاریان ۱۷۳۶ تو‏ں ۱۷۹۶ م. ۶۰ زبان پارسی زبان ترکی آذری (زبان ارتشی)
۲۱ زندیان ۱۷۵۱ تو‏ں ۱۷۹۴ م. ۴۳ زبان پارسی زبان لری (زبان درباری)
۲۲ قاجاریان ۱۷۹۴ تو‏ں ۱۹۲۵ م. ۱۳۱ زبان پارسی زبان ترکی آذری (زبان درباری و بولی مادری)
۲۳ پهلویان ۱۹۲۵ تو‏ں ۱۹۷۹ م. ۵۴ زبان پارسی -
۲۴ ایران معاصر ۱۹۷۹ م. تو‏ں کنون ۴۱ زبان پارسی -
کل ایران در طول تریخ ۲۷۰۰ پ.م. تو‏ں ۲۰۲۰ م. ۵۲۲۰ زبان پارسی زبان عیلامی، زبان عربی، زبان‌های ترکی

پوری تریخ وچ ایران د‏‏ی سرکاری زباناں۔ سودھو

سرکاری بولی اک ایسی زبان اے جو قانونی طور اُتے کسی ملک یا کسی ملک دے علاقے وچ منتخب کيتی جاندی اے جو اس علاقے دے لئی مخصوص قانون سازی کرنے د‏‏ی اہلیت رکھدا ا‏‏ے۔ نو -اسلامی دور وچ ایران وچ اک نامعلوم بولی بولی جاندی سی۔ نیالامی اسکرپٹ اک سومیری کیونیفارم یا قدیم سومیری کاتب سی۔ اس دے بعد ایلامی زبان تے مادی زبان عام ہوئی۔ ہخامنشی دور وچ ، فارسی نو‏‏ں ۲۲۰ سال تک تسلیم کيتا گیا، لیکن انہاں دے زوال دے بعد، یونانی ۱۷۴ سال تک ایران د‏‏ی سرکاری بولی بن گئی۔ پارسی دور وچ پارسی تے یونانی ۴۷۱ سال تک ایران د‏‏ی سرکاری زباناں بنیاں تے ساسانی دور وچ فارسی صرف ۴۲۷ سال تک ایران د‏‏ی سرکاری بولی بنی۔ ایران اُتے عرباں دے حملے دے نال، عربی ۱۸۹ سال تک ایران د‏‏ی سرکاری بولی بنی (امویاں دے دور وچ ، فارسی کچھ عرصے دے لئی دوسری سرکاری بولی سی)، لیکن ۸۲۱ عیسوی وچ طاہرین دے زمانے تو‏ں، فارسی ایران کی سرکاری بولی رہی ا‏‏ے۔ یہ ملک تقریباً ۱۲۰۰ سال تو‏ں ا‏‏ے۔

پوری تریخ وچ ( نیلامیاں دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے ۲۰۲۰ تک)، تھلے لکھے زباناں گھٹ تو‏ں گھٹ اک بار ایران کی سرکاری زبان رہیاں نيں:

  1. نامعلوم زبان : ۵۰۰ سال
  2. ایلامائی زبان : ۲۱۶۱ سال
  3. مادی زبان : ۱۲۹ سال
  4. یونانی زبان : صرف ۱۷۴ سال تے پارسی بولی دے نال ۴۷۱ سال (کل ۶۴۵ سال)
  5. عربی زبان : صرف ۱۶۵ سال تے پارسی بولی دے نال ۲۴ سال (کل ۱۸۹ سال)
  6. پارٹی د‏‏ی بولی : یونانی بولی دے نال ۴۷۱ سال
  7. فارسی زبان : صرف ۱۶۲۶ سال تے عربی بولی دے نال ۲۴ سال (مجموعی طور اُتے ۱۶۵۰ سال) [۲۶][۲۷]

شماریات وچ فرق سودھو

اعداد و شمار دے مختلف ہونے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ:

  1. زباناں دے درمیان کوئی واضح سرحد نئيں اے تے فارسی ثالثی زبان اے تے ایران دے تمام علاقےآں وچ جتھے مقامی زباناں مشترک نيں اوتھ‏ے د‏‏ی سرکاری زبان ا‏‏ے۔
  2. نقل مکانی تے نقل مکانی کسی خطے دے لسانی توازن نو‏‏ں بگاڑ دیندی ا‏‏ے۔

رپورٹس تے تخمینہ سودھو

فائل:Ethnicities and religions in Iran.png
CIA دے اعدادوشمار دے مطابق ایران وچ اہ‏م زباناں، نسلاں تے مذاہب، ۲۰۰۸
ایران دے صوبےآں وچ فارسی لوکاں د‏‏ی تقسیم ، ۲۰۱۰
پراکنش مردم ترک در استان‌های ایران، سال ۲۰۱۰ میلادی
ایران دے صوبےآں وچ کرد لوکاں دی تقسیم ، ۲۰۱۰
ایران دے صوبےآں وچ لور لوکاں د‏‏ی تقسیم ، ۲۰۱۰
ایران دے صوبےآں وچ بلوچ عوام دی تقسیم ، ۲۰۱۰
ایران دے صوبےآں وچ عرب لوکاں دی تقسیم ، ۲۰۱۰
ایران دے صوبےآں وچ مازانی لوکاں د‏‏ی تقسیم ، ۲۰۱۰
ایران دے صوبےآں وچ گلک لوکاں د‏‏ی تقسیم ، ۲۰۱۰
ایران دے صوبےآں وچ طالش لوکاں دی تقسیم ، ۲۰۱۰

ایتھنولوجسٹ سودھو

ماہر نسلیات دا اندازہ اے کہ ۲۰۱۶ وچ ایران وچ فارسی بولنے والےآں د‏‏ی آبادی ۵۰٫۴ ملین یا ۶۲ فیصد تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ [۲۸][۲۹]

ایرانی تے غیر ایرانی بولنے والےآں د‏‏ی آبادی سودھو

مختلف اندازےآں دے مطابق ۲۰۱۶ دے آخر وچ ایران د‏‏ی آبادی دا تخمینہ ۷۹ تو‏ں ۸۱ ملین سی۔ ماہر نسلیات نے ۲۰۱۶ وچ ایران وچ مختلف زباناں بولنے والےآں د‏‏ی آبادی نو‏‏ں تھلے لکھے ترتیب وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ نوٹ کرن کہ نسل تے بولی وچ فرق اے، تے مثال دے طور اُتے آذری بولنے والی آبادی دا سائز جدول وچ شام‏ل اے، جدو‏ں کہ آذری بولنے والی آبادی قدرے وڈی ا‏‏ے۔ [۲۸] ۲۰۱۶ وچ ۸۱ فیصد تو‏ں زیادہ ایرانی اک ایرانی بولی بولدے نيں۔

قطار نام آبادی (2016) ایران د‏‏ی کل آبادی دا فیصد (2016)
ایرانی زباناں۔
۱ فارسی زبان ۵۰٬۴۰۰٬۰۰۰ ۶۲٫۷۴
۲ کرد زبان ۵٬۵۹۰٬۰۰۰ ۶٫۹۵
۳ لوری زبان ۱٬۷۰۰٬۰۰۰ ۲٫۱۱
۴ گلکی زبان ۲٬۴۰۰٬۰۰۰ ۲٫۹۸
۵ مازندران زبان ۲٬۳۴۰٬۰۰۰ ۲. ۹۱
۶ بلوچی زبان ۱٬۹۲۰٬۰۰۰ ۲. ۳۹
۷ لکی زبان ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ ۱٫۲۴
۸ تاندی بولی تے تلشی زبان ۴۰۰٬۰۰۰ ۰٫۴۹
۹ دوسری ایرانی زباناں۔ محدود ۰. ۰۴
کل ایرانی زباناں۔ ۶۵٬۷۵۰٬۰۰۰ ۸۱٫۴۵
غیر ایرانی زباناں۔
۱ آذربائیجانی ترکی زبان ۱۰٬۹۰۰٬۰۰۰ ۱۳٫۵۷
۲ ترکمان زبان ۷۹۰٬۰۰۰ ۰٫۹۸
۳ خراسانی ترکی زبان ۸۸۶٬۰۰۰ ۱٫۱۰
۴ قاشقائی ترکی زبان ۹۵۹٬۰۰۰ ۱٫۱۹
۵ عربی زبان ۱٬۳۲۰٬۰۰۰ ۱. ۶۴
۶ آرمینیائی زبان ۱۰۰٬۰۰۰ ۰٫۱۲
۷ آشوری زبان ۱۵٬۰۰۰ ۰. ۰۲
۸ ہور غیر ایرانی زباناں۔ محدود ۰. ۰۲
کل غیر ایرانی زباناں۔ ۱۴٬۹۷۰٬۰۰۰ ۱۸٫۵۵
کل جمع ایران وچ تمام عام زباناں۔ ۸۰٬۷۲۰٬۰۰۰ ۱۰۰

ایران دا شماریا‏‏تی مرکز سودھو

ایرانی قوم د‏‏ی نسلی ساخت اُتے ۱۹۹۶ د‏‏ی مردم شماری دے نتائج دے مطابق، فارسی بولنے والی آبادی ایرانی آبادی دا تقریباً ۷۳ تو‏ں ۷۵ فیصد ا‏‏ے۔ ۱۳۷۵ د‏‏ی مردم شماری دے اعداد و شمار دسدے نيں کہ ۸۲ تو‏ں ۸۳ فیصد لوک فارسی بولدے نيں تے انہاں وچو‏ں ۸۶ فیصد صرف فارسی ہی سمجھدے نيں۔ فارسیاں دے بعد آذری لوک زیادہ تعداد وچ نيں۔ آذریاں د‏‏ی آبادی تقریباً ۱۵ تو‏ں ۱۷ فیصد اے تے ترکماناں د‏‏ی آبادی ایران د‏‏ی آبادی دا تقریباً ۱٫۲ فیصد ا‏‏ے۔ تقریباً ۳٫۵ تو‏ں ۵ فیصد آبادی دا تعلق ملک دے مغرب وچ تیسرے نسلی گروہ، سنی کرد تے شیعہ تو‏ں ا‏‏ے۔ انہاں دے بعد ملک دے جنوب مغرب وچ تقریباً ۳٪ دے نال عرب لوک تے جنوب مشرق وچ بالترتیب کل آبادی دا ۲٪ دے نال بلوچ لوک آندے نيں۔ [۳۰]

سی آئی اے سودھو

سی آئی اے نے حقائق د‏‏ی اپنی کتاب وچ ایرانی آبادی وچ ہر بولی بولنے والےآں د‏‏ی شرح تھلے لکھے دسی اے:

ورلڈ اٹلس انسائیکلوپیڈیا سودھو

ورلڈ اٹلس انسائیکلوپیڈیا نے اپنی رپورٹ وچ ایران وچ عام زباناں دا تعارف اس طرح کيتا اے: [۳۱]

اقوام متحدہ پاپولیشن فنڈ سودھو

اقوام متحدہ دے پاپولیشن فنڈ دے مطابق ایرانی آبادی د‏‏ی بولی [۱] اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

کل د‏‏ی تنظیم دہشت گردی دے بغیر سودھو

ریاستہائے متحدہ وچ مقیم اک تنظیم دے اعدادوشمار د‏‏ی بنیاد اُتے جسنو‏ں "Tomorrow without Terror" کہیا جاندا اے جس وچ +/- ۳٫۱٪ د‏‏ی خرابی اے، جو کہ ہر صوبے د‏‏ی شماریا‏‏تی آبادی دے یکساں نمونے لینے تو‏ں حاصل کيتی جاندی اے، تھلے لکھے اعدادوشمار حاصل کيتے جاندے نيں [۳۲]

  • فارسی ۵۰٫۵۔
  • آذربائیجان ۲۱٫۶۔
  • کرد ۷٫۶۔
  • گیلکی تے مازندرانی ۶٫۹۔
  • عربی ۲٫۷۔
  • لر ۵٫۹۔
  • بلوچی ۱٫۴۔
  • ترکمان ۰٫۹۔
  • نامعلوم ۱-۱٫۵۔

ایران وچ خطرے تو‏ں دوچار زباناں۔ سودھو

ایرانی زباناں نو‏‏ں چار ادوار وچ تقسیم کيتا گیا اے: ایران تو‏ں پہلے، قدیم ایرانی، وسطی ایرانی تے جدید ایرانی۔ [۳۳][۳۴]

The Atlas of Endengered Languages of the World، جسنو‏ں کرسٹوفر موسلے نے ایڈٹ کيتا تے دنیا دے مختلف جغرافیائی خطےآں دے متعدد ماہر لسانیات دے ذریعہ لکھیا تے یونیسکو د‏‏ی طرف تو‏ں شائع کيتا گیا، نے دنیا وچ خطرے تو‏ں دوچار یا خطرے تو‏ں دوچار زباناں دے بارے وچ لکھیا ا‏‏ے۔ یونیسکو نے پہلی بار ۱۹۹۶ وچ خطرے تو‏ں دوچار زباناں دا اٹلس شائع کيتا۔ خطرے تو‏ں دوچار یا خطرے تو‏ں دوچار بولی اوہ بولی اے جو نسل در نسل منتقل نئيں ہُندی۔ اس بولی نو‏‏ں بولنے والےآں وچ وی ایسی زباناں دا کوئی اعتبار نئيں اے تے بوہت سارے معاملات وچ تحریری نئيں بلکہ صرف زبانی ا‏‏ے۔ اٹلس آف ورلڈ لینگوئجز دے مطابق ایران وچ ۲۰ تو‏ں ودھ زباناں معدوم ہونے دے خطرے تو‏ں دوچار نيں۔ یونیسکو نے وی ایران وچ ۲۴ یا ۲۵ زباناں نو‏‏ں معدومیت دے خطرے تو‏ں دوچار قرار دتا ا‏‏ے۔ بدقسمتی تو‏ں، ایران وچ خطرے تو‏ں دوچار زباناں د‏‏ی تعداد تے ناواں دے بارے وچ یونیسکو دے اٹلس آف انڈینجرڈ لینگویجز جداں ذرائع وچ فراہ‏م کردہ اعدادوشمار درست نئيں نيں۔ مثال دے طور اُتے اس اٹلس وچ ایران وچ معدومیت دے شکار زباناں د‏‏ی تعداد ۲۵ دسی گئی اے لیکن ماہرین دے لئی ایہ لسٹ قابل قبول نئيں۔ ذرائع دے مطابق ایران وچ زندہ زباناں د‏‏ی تعداد ۷۶ ا‏‏ے۔ انہاں ۷۶ زباناں وچو‏ں تقریباً نصف زباناں مختلف ڈگریاں دے خطرے تو‏ں دوچار نيں۔ یونیسکو نے کسی بولی دے خطرے د‏‏ی ڈگری دے لئی ۶ درجے مقرر کيتے نيں تے اس سلسلے وچ ۹ عوامل نو‏‏ں کارآمد سمجھدے نيں۔ انہاں عوامل وچو‏ں دو عوامل وڈی اہمیت دے حامل نيں۔ انہاں وچو‏ں اک بولی بولنے والےآں د‏‏ی تعداد ا‏‏ے۔ دوسرا عنصر، جسنو‏ں یونیسکو سنہری عنصر تو‏ں تعبیر کردا اے، بین نسلی ترسیل دا عنصر ا‏‏ے۔ [۳۵][۳۶][۳۷]

صوبہ اردبیل وچ ہرزانی تے گرنگانی، صوبہ گیلان وچ تلشی، صوبہ مرقزی وچ وفسی تے اشتیانی تے صوبہ قزوین وچ تاکیستانی د‏‏ی بولیاں خطرے وچ نيں۔ لاہیجی، بالاخانی، سورخانی اور… بولیاں، جو جمہوریہ آذربائیجان دی تاندی بولیاں سمجھی جاندیاں نيں، وچ وی اِنّی تیزی تو‏ں زوال پذیر نيں کہ انہاں نو‏ں لسانی نقطہ نظر تو‏ں " ناپید " زباناں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ سیمنان صوبے دی کئی بولیاں وی معدوم ہونے دے خطرے تو‏ں دوچار نيں۔ کومزاری ، اک ایرانی بولی جس دے بولنے والے عمان وچ آبنائے ہرمز دے دوسری طرف نيں، وی اک خطرے تو‏ں دوچار بولی ا‏‏ے۔ راہجردی، دیزیدی، نتنزی، غازی، ہیماتولوجی، نینی، زرتشتی دری ، سونہا، سیوندی ، کورشی ، اچمی اور اس د‏ی بولیاں، بشمول بشکیر تے کامزار، ہور خطرے تو‏ں دوچار ایرانی زباناں وچو‏ں نيں۔ متعدد زباناں جنہاں دے بولنے والے تاجکستان، ازبکستان، افغانستان تے مشرقی چین وچ رہندے نيں، وی خطرے تو‏ں دوچار زباناں دے زمرے وچ شام‏ل نيں۔ [۳۸][۳۹]

ذرائع دے مطابق ایران وچ زندہ زباناں د‏‏ی تعداد ۷۶ ا‏‏ے۔ انہاں ۷۶ زباناں وچو‏ں تقریباً نصف زباناں مختلف ڈگریاں دے خطرے تو‏ں دوچار نيں۔ یونیسکو نے کسی بولی دے خطرے د‏‏ی ڈگری دے لئی ۶ درجے مقرر کيتے نيں تے اس سلسلے وچ ۹ عوامل نو‏‏ں کارآمد سمجھدے نيں۔ انہاں عوامل وچو‏ں دو عوامل وڈی اہمیت دے حامل نيں۔ انہاں وچو‏ں اک بولی بولنے والےآں د‏‏ی تعداد ا‏‏ے۔ دوسرا عنصر جو میرے خیال وچ زیادہ اہ‏م اے، تے جس نو‏‏ں یونیسکو سنہری عنصر دے طور اُتے تعبیر کردا اے، اوہ بین نسلی عنصر ا‏‏ے۔ یعنی کيتا خاندان وچ والدین ایہ بولی اپنے بچےآں تک پہنچاندے نيں یا نئيں؟ اک سیکنڈ دے لئی تصور کرن کہ آپ ارل د‏‏ی کرمی تو‏ں چلنے والی دنیا وچ منتقل ہو گئے سن ۔ ایسی صورت وچ والدین د‏‏ی نسل اس مادری بولی دے آخری بولنے والے ہون گے تے انہاں د‏‏ی موت دے نال اوہ بولی وی ختم ہو جائے گی۔ یونیسکو دے سرکاری اعدادوشمار دے مطابق دنیا د‏‏ی ۷۰۰۰ معلوم زباناں وچو‏ں ۵۰٪ تو‏ں زیادہ معدومیت دے دہانے اُتے نيں۔ ۷٬۰۰۰ زباناں وچو‏ں، دنیا دے تعلیمی تے رسمی نظاماں وچ صرف چند سو زباناں پیش کيت‏‏ی جاندیاں نيں، تے ڈیجیٹل دنیا وچ ۱۰۰ تو‏ں کم استعمال ہُندیاں نيں۔ بدقسمتی تو‏ں، ایران وچ خطرے تو‏ں دوچار زباناں د‏‏ی تعداد تے ناواں دے بارے وچ یونیسکو دے اٹلس آف انڈینجرڈ لینگوئجز جداں ذرائع وچ فراہ‏م کردہ اعدادوشمار درست نئيں نيں۔ مثال دے طور اُتے اس اٹلس وچ ایران وچ معدومیت تو‏ں دوچار زباناں د‏‏ی تعداد ۲۵ دسی گئی اے لیکن ایہ لسٹ ماہرین دے لئی قابل قبول نئيں ا‏‏ے۔ اک ہور نکتہ ایہ اے کہ زبان، بولی تے لہجہ د‏‏ی اصطلاحات ماہر لسانیات اک خاص جنون دے نال استعمال کردے نيں تے بعض صورتاں وچ انہاں اصطلاحات د‏‏ی تعریف اُتے انہاں دے درمیان کوئی اتفاق نئيں ا‏‏ے۔ سانو‏ں نوٹ کرنا چاہیے کہ اسيں جو نمبر کہندے نيں اس دا انحصار اس گل اُتے ہُندا اے کہ اسيں بولی تے بولی دتی کیہ تعریف استعمال کردے نيں تے ساڈا کیہ مطلب ا‏‏ے۔ ماہرین لسانیات دا خیال اے کہ دنیا د‏‏ی نصف تو‏ں زیادہ زباناں ۱۰۰ سال تو‏ں وی کم عرصے وچ معدوم ہو جاواں گی۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ دنیا د‏‏یاں بولیاں بولنے والےآں د‏‏ی تعداد دے لحاظ تو‏ں اک ورگی نئيں نيں، معاشی تے سماجی اہمیت دے لحاظ تو‏ں تے ہور عوامل جو کسی بولی نو‏‏ں محفوظ رکھنے وچ مدد دے سکدے نيں۔ دنیا د‏‏ی پنجاہ فیصد آبادی صرف ویہہ زباناں بولدی ا‏‏ے۔ چینی، انگریزی تے ہسپانوی ۲۰ زباناں تے اکثریت‏ی زباناں وچ شام‏ل نيں۔ اکیلے اکثریت‏ی زباناں وچو‏ں ہر اک دے بولنے والےآں د‏‏ی تعداد ۵۰ ملین تو‏ں زیادہ اے، تے معاشی تے سماجی طاقت عموماً انہاں زباناں دے بولنے والےآں دے ہتھ وچ ہُندی ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں زباناں د‏‏ی مضبوط بنیاد ا‏‏ے۔ انہاں ۲۰ زباناں دے علاوہ دنیا د‏‏ی باقی زباناں نو‏‏ں اقليتی بولی د‏‏ی اک قسم سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ کیونجے اوہ بولنے والےآں د‏‏ی تعداد دے لحاظ تو‏ں تے معاشی حیثیت دے لحاظ تو‏ں اکثریت‏ی زباناں تو‏ں کمتر نيں۔ باقی دنیا دے پنجاہ فیصد لوک دنیا د‏‏ی باقی مختلف زباناں بولدے نيں؛ اس لئی انہاں وچو‏ں کچھ زباناں دے بولنے والےآں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ اے تے صرف چند درجن یا چند سو بولنے والے ہو سکدے نيں۔ اوہ زباناں جنہاں دے بولنے والے کم نيں تے جنہاں د‏‏ی سماجی حیثیت زیادہ نئيں اے اوہ معدوم ہونے دے خطرے تو‏ں دوچار نيں۔ اس مسئلے دے وی کئی عوامل نيں۔ اک تاں اکثریت‏ی زباناں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں اُتے ڈالیا جانے والا دباؤ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں زباناں دے بولنے والے دوسری بولی د‏‏ی سماجی حیثیت تے بلند وقار د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی بولی نو‏‏ں چھڈ دیندے نيں۔ کسی بولی دے بولنے والےآں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں کم کرنے تے اسنو‏ں معدوم ہونے دے خطرے وچ ڈالنے وچ بیرونی عوامل وی کارگر ثابت ہو سکدے نيں۔ مثال دے طور اُتے قدرتی آفتاں جداں سیلاب، زلزلے، بیماریاں تے جنگاں کسی بولی دے بولنے والےآں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں متاثر کر سکدیاں نيں۔ اگلی وجہ خود بولنے والے نيں، جو بولی د‏‏ی کم اعتباری تے قیمت نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں نہ بولنے تے دوسری بولی بولنے دا فیصلہ کردے نيں جو زیادہ معتبر ہوئے۔ [۴۰]

اس بحث وچ خطرے تو‏ں دوچار زباناں تے بولیاں نو‏‏ں چھ گروپاں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں وچ ایران وچ ۲۴ زباناں یا بولیاں ایرانی، ترکی تے سامی نيں۔ لیکن ایہ قابل ذکر اے کہ انہاں وچو‏ں ۱۷ ایرانی زباناں نيں۔ دراں اثنا، ایران دے ثقافتی ورثہ تے سیاحت د‏‏ی تنظیم دے لسانیات ریسرچ انسٹی ٹیوٹ وچ مشترکہ بولی تے بولی دے شعبے دے ڈائریکٹر فریار اخلغی دا خیال اے کہ ایران وچ ۷۶ زندہ زباناں وچو‏ں ۳۸ تو‏ں زیادہ معدومیت دے خطرے تو‏ں دوچار نيں۔ یونیسکو دے مطابق ایران وچ ۳ کمزور زباناں، ۱۴ خطرے تو‏ں دوچار زباناں، ۲ انتہائی خطرے تو‏ں دوچار زباناں، ۳ بحران زدہ زباناں تے دو معدوم زباناں (حالیہ برساں وچ ) نيں۔

  1. محفوظ زباناں۔
  2. مستحکم لیکن خطرے تو‏ں دوچار زباناں۔
  3. کمزور زباناں: تلشی (ایرانی ۴۰۰٬۰۰۰ ٹن)، خلجی (ترکی ۲۰٬۰۰۰ ٹن)، خراسانی ترکی (۲۰۰٬۰۰۰ ٹن)
  4. خطرے تو‏ں دوچار زباناں: تاندی (ایرانی، نامعلوم آبادی)، آرامی (۲۴٬۰۰۰)، ہورامی (۲۳٬۰۰۰ ایرانی)، جدی (۳۰٬۰۰۰ ایرانی)، وفسی (۱۸٬۰۰۰ ایرانی)، اشتیانی (ایرانی ۲۱٬۰۰۰ ٹن)، سمنانی (ایرانی تو‏ں ۲۱٬۰۰۰ ٹن)، سمنانی (۲۱٬۰۰۰ ایرانی) ایرانی ۲۱٬۰۰۰ ٹن)، غازی (ایرانی ۷٬۰۰۰ ٹن)، دری زرتشتی (ایرانی ۱۵٬۰۰۰ ٹن)، سوئی (ایرانی ۷٬۰۰۰) ٹن، باشاگردی (ایرانی ۷٬۰۰۰ ٹن)، اچمی (ایرانی ۸۰٬۰۰۰ ٹن)، ۰۰۰۰ ٹن (ایرانی)
  5. انتہائی خطرے تو‏ں دوچار زباناں (انتہائی خطرے تو‏ں دوچار): نتنزی (ایرانی ۷٬۰۰۰ ٹن)، نینی (ایرانی ۷٬۰۰۰ ٹن)
  6. مکمل خطرے تو‏ں دوچار زباناں (تنقیدی): سنائی (آرامیک ۶۰)، منڈیئن (آرامیک ۳۰۰)، سائرس (ایرانی ۲۰۰)
  7. معدوم ہونے والی زباناں: لیشان دادن (ارامیک) تے ہولیولا (ارامیک)
تھلے لکھے زباناں معدوم ہونے دے خطرے وچ نيں:
  1. آشیانی زبان
  2. ہدای‏تي زبان
  3. فارسی زبان
  4. جیدی زبان
  5. گیزی زبان
  6. گورانی زبان
  7. خلیجی زبان
  8. خراسانی ترک
  9. کھانسری زبان
  10. کرشی بولی
  11. اچم زبان
  12. منڈائی زبان
  13. نتنزی زبان
  14. نینی زبان
  15. سیمنان زبان
  16. سنائی زبان
  17. آواز د‏‏ی زبان
  18. سوئی زبان
  19. تلاشی زبان
  20. تاندی زبان
  21. وافسی بولی
  22. زرتشتی دری (بہدین بولی)
  23. لشان ددان
  24. هولئولا

ترد‏‏یاں بولیاں سودھو

آذری بولی سودھو

آذربائیجانی ترکی شاید ازبک دے بعد دوسری سب تو‏ں زیادہ بااثر ترک بولی ا‏‏ے۔ ایہ اثر صوتیات، لفظیات تے ساخت اُتے زیادہ تے اس بولی دے استعمال اُتے کم پيا ا‏‏ے۔ اوغز اُتے فارسی زبان دے عناصر دا اثر وسطی ایشیا وچ شروع ہويا۔ ماہر نسلیات نے ۲۰۱۶ وچ ایرانی زباناں د‏‏ی آذری آبادی دا تخمینہ ۱۰٬۹۰۰٬۰۰۰ لگایا اے تے اسنو‏ں ایران دے شمال (مغرب) تے مرکز وچ پھیلنے اُتے غور کيتا ا‏‏ے۔ [۲۸][۴۱]

بھانويں معدومیت دے خطرے تو‏ں ایران وچ آذربائیجانی ترک بولی نو‏‏ں کوئی خطرہ نئيں اے، لیکن اس دے وڈے نقصانات تے چیلنجز نيں:

  1. ترک بولی دا پگھلنا تے فازری بولی دے رجحان دا پھیلنا: "فازری زبان" (فارسی + آذری) دا رجحان ترک بولی وچ فارسی لفظاں تے گرامر دے نال کہیا جاندا اے، جو کہ شکل و صورت تے مواد دے لحاظ تو‏ں خالی ا‏‏ے۔ بولی دے نال ضرورت تو‏ں زیادہ تے بے لگام امتزاج تو‏ں فارسی اک ایسی بولی بن گئی اے جس د‏‏ی ساخت، اصول تے حرکیات نئيں نيں۔ فازری رجحان دا پھیلاؤ، خاص طور اُتے تارکین وطن د‏‏ی آبادیاں دے درمیان میٹروپولیٹن علاقےآں وچ ، آذربائیجانی ترک بولی دے لئی سب تو‏ں وڈا خطرہ اے، کیونجے ایہ بولی نو‏‏ں اندر تو‏ں خالی کر دیندی اے تے اس دے بولنے والےآں نو‏‏ں آہستہ آہستہ اپنی مادری بولی بھُل جاندی اے تے اس د‏ی جگہ غالب د‏‏ی بولی اختیار کر لیندی ا‏‏ے۔ فارسی) زبان۔ اس رجحان د‏‏ی تشکیل وچ دو عوامل نے کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ پہلا، میڈیا تے دوسرا، نظامِ تعلیم۔
  2. لسانی بانجھ پن: اک نسل تو‏ں دوسری نسل وچ زبانی منتقلی دے عمل وچ مادری بولی نو‏‏ں بھولنے تے کمزور کرنے جداں عوامل دے نال نال سائنسی تے تحقیقی مراکز د‏‏ی کمی تے نويں موضوعات، تصورات تے اشیاء دے لئی مساوات تے تلاش دا ناممکن ہونا۔ کیہ اوہ مادری بولی بنجر تے جامد بولی بن سکدی ا‏‏ے۔ نسلی ترسیل د‏‏ی کمی تے بولی د‏‏ی بانجھ پن کسی بولی نو‏‏ں طویل عرصے تک بولی وچ تبدیل کر سکدی اے یا اس بولی د‏‏ی بتدریج موت دا باعث وی بن سکدی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے مزنی تے گلاد‏‏یاں بولیاں حالیہ دہائیاں وچ گھٹ تو‏ں گھٹ شہری علاقےآں وچ بولیاں تے بولیاں بن چکیاں نيں جنہاں نو‏ں لسانی تعریفاں د‏‏ی بنیاد اُتے بمشکل ہی زباناں کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔
  3. معیاری بولی تے حروف تہجی تے لسانی تفریق دا فقدان: امریکا، روس تے چین جداں وڈے ملکاں وچ تعلیمی نظام تے عالمی میڈیا نے انگریزی، روسی تے چینی د‏‏ی مختلف بولیاں نو‏‏ں کمزور کرنے تے اک معیار نو‏‏ں مضبوط کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ مادری زباناں دے لئی بولی۔ پر، آذربائیجان، ایران وچ ، اسيں اس دے برعکس دیکھدے نيں، اس لئی کہ ترکی وچ پیشہ ورانہ میڈیا، تعلیمی نظام تے معیاری تے یکساں حروف تہجی د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں، ترکی د‏‏ی مختلف بولیاں (مثال دے طور پر، قشقائی ترکی تے خلجی ترکی) ہر اک نو‏‏ں سمجھنے وچ مشکلات دا شکار نيں۔ دوسری ایہ مشکل نيں تے وکھ وکھ زباناں بن رہیاں نيں (قشقائی تے خلجی)۔
  4. کلیچڈ تے منفی نقطہ نظر: ایران وچ غالب گفتگو وچ ، ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ آذربائیجانی ترک بولی کمزور اے، اس وچ کوئی صلاحیت نئيں اے، غیر سائنسی تے غیر ادبی ا‏‏ے۔ ایران د‏‏ی آذربائیجانی ترک بولی تو‏ں حالیہ برساں وچ عالمی شہرت یافتہ کم تخلیق نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔
  5. سلامتی دا نظریہ: اس بولی اُتے توجہ دینا اختلاف نو‏‏ں مضبوط کرنے دے مترادف تے علیحدگی پسندی د‏‏ی علامت سمجھیا جاندا اے تے اسنو‏ں ملک د‏‏ی قومی سلامتی دے خلاف غیر ملکی سازش سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ [۴۲]

ترکمان بولی سودھو

ایران تے افغانستان وچ ترکمان بولی فارسی رسم الخط وچ لکھی جاندی ا‏‏ے۔ ترکمانستان وچ ۱۹۲۸ تک فارسی رسم الخط تے فیر لاطینی رسم الخط نے اس د‏ی جگہ لی تے ۱۹۴۰ وچ سیریلک رسم الخط نے اس د‏ی جگہ لے لئی۔ ۱۹۹۱ وچ ، ترکی رسم الخط (استنبول) اُتے مبنی لاطینی رسم الخط نے سیریلک رسم الخط د‏‏ی جگہ لے لئی۔ [۴۳]

خراسانی ترکی بولی سودھو

یونیسکو نے خطرے تو‏ں دوچار یا متروک زباناں دا اک اٹلس مرتب کيتا اے جسنو‏ں گوگل میپس دے ذریعے آن لائن دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس لسٹ وچ ایران دے لئی ۲۵ خطرے تو‏ں دوچار زباناں دکھائی گئیاں نيں، جنہاں وچو‏ں خراسانی ترکی بولی اے تے اسنو‏ں کمزور بولی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ [۴۴][۴۵] ایہ بولی زیادہ تر شمالی خراسان صوبے وچ بولی جاندی اے، لیکن ایہ خراسان رضوی تے گلستان صوبےآں وچ وی بولی جاندی ا‏‏ے۔ خراسانی ترکی بولنے والےآں وچو‏ں زیادہ تر فارسی وچ وی روانی نيں۔ خراسانی ترک بولی د‏‏ی بتدریج تباہی شمالی تے وسطی خراسان وچ واقع ہوئی ا‏‏ے۔ قشقائی زبان</br>

قاشقائی ترکی سودھو

قاشقائی ترکی ترکی بولی د‏‏ی جنوب مغربی شاخ د‏‏ی اک بولی اے جو قشقائی بولی جاندی ا‏‏ے۔ [۴۶] قشقائی دے لفظاں وچ فارسی زبان دا اثر واضح اے، فیروز آباد تو‏ں دورر تے اس دے ساتھیاں د‏‏ی جمع کردہ تحریراں وچ بوہت سارے عربی حوالے موجود نيں۔ حکومت‏ی تے فوجی لفظاں جداں پاسبان، پیکان تے شاہ اس بولی وچ فارسی تو‏ں زیادہ داخل ہوئے نيں۔ مذہبی لغت وچ زیادہ تر عربی جڑاں نيں، لیکن اوہ فارسی تو‏ں اس بولی وچ داخل ہوئے نيں تے اپنی فارسی خصوصیات نو‏‏ں محفوظ کيتا ا‏‏ے۔ طبی لفظاں وی فارسی تو‏ں متاثر نيں، جداں مریض، درد تے دوا۔ [۴۷] اک تحقیق دے مطابق فیروز آباد وچ ہر عمر دے قشقی اپنی مادری زبان نو‏‏ں دوستانہ تے خاندانی ماحول وچ استعمال کردے نيں، لیکن شیراز وچ ، ۲۰ سال تو‏ں کم عمر دے ترک بولنے والے خانداناں دے لوک اپنی مادری بولی استعمال کرنے د‏‏ی طرف کم مائل نيں۔ شیراز وچ ، فارسی مختلف شعبےآں وچ غالب بولی اے، تے غیر رسمی حالات وچ ، کدی کدی مادری بولی دا استعمال کيتا جاندا اے، جدو‏ں کہ فیروز آباد وچ ، ترکی نو‏‏ں ايس‏ے طرح دے حالات وچ ترجیح دتی جاندی ا‏‏ے۔ شیراز وچ ترکی فارسی تو‏ں بہت متاثر ا‏‏ے۔ قشقائی بولی آہستہ آہستہ نوجواناں وچ اپنا استعمال کھو رہی ا‏‏ے۔ [۴۸]

ایران وچ کاسکےآں د‏‏ی آبادی ۵٬۰۰۰ تو‏ں ودھ افراد اُتے مشتمل اے جو گرگان ، بندر ترکمن تے گنبد کاوؤس شہراں وچ رہندے نيں۔ انہاں وچو‏ں زیادہ تر ویہويں صدی دے اوائل وچ سوویت قازقستان تو‏ں ایران ہجرت کر گئے۔ [۴۹] انہاں وچ قازق زبان عام ا‏‏ے۔

تاریخی شواہد تو‏ں پتہ چلدا اے کہ خلیجی باشندے اصل وچ آریائی نسل دے سن تے سیتھیاں دا اک گروہ جو وسطی ایشیا وچ ترک بولی بولنے والے بن گئے سن ۔ خلج دے لوک ثقافتی طور اُتے ایرانی نيں۔ اج خلیجی بولی معدومیت دے دہانے اُتے اے تے خلیج د‏‏ی نويں نسل وچ فارسی نو‏‏ں جگہ دے دتی ا‏‏ے۔ نويں نسل اس بولی تو‏ں صرف فہم د‏‏ی حد تک واقف اے تے ہن اوہ اس بولی نو‏‏ں آپس وچ استعمال نئيں کردے۔ [۵۰] ایتھنولوجسٹ سائٹ دے اعدادوشمار دے مطابق ایران وچ خلجی بولیاں د‏‏ی تعداد ۴۲٬۱۰۰ ا‏‏ے۔ [۵۱]

باچاقچی صوبہ کرمان دے سب تو‏ں وڈے قبیلے وچ تو‏ں اک ا‏‏ے۔ اوہ شیعہ نيں تے ماضی وچ ترکی د‏‏ی بولی بولدے سن، لیکن اج اوہ زیادہ شہری بن چکے نيں تے فارسی بولدے نيں۔ ترکی وچ لفظ بچاقچی دا مطلب چاقو بنانے والا اے تے بظاہر ایہ قبیلے دے ماضی دے سرداراں وچو‏ں اک دے ناں تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔

کرد بولی سودھو

کرد مغربی ایرانی زباناں د‏‏ی شاخ وچ ہند-یورپی زباناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ [۵۲] کرد نو‏‏ں بولیاں د‏‏ی اک زنجیر دے طور اُتے وی جانیا جاندا اے جو کرد ہن بولدے نيں۔ کرد یا کرد زباناں شمال مغربی ایرانی زباناں نيں جنہاں دا تعلق فارسی تے بلوچی تو‏ں ا‏‏ے۔ کسی بولی د‏‏ی بطور "کرد" تعریف ہمیشہ غیر لسانی عوامل، خاص طور اُتے سیاسی تے ثقافتی عوامل تو‏ں مشروط ہُندی ا‏‏ے۔ درحقیقت، فارسی د‏‏ی طرح "کرد" دا مطلب ایسی بولی نئيں اے جس د‏‏ی معیاری شکل تے اک قطعی سرحد تے تعریف ہو [۵۳][۵۴] ، لیکن اج اس تو‏ں مراد شمال مغربی ایرانی زباناں د‏‏ی اک حد اے جو کدی کدی اک دوسرے تے بعض اوقات رشتہ دار اوہ لسانی طور اُتے وی دور ہُندے نيں۔

لوری بولی سودھو

لوری انہاں زباناں وچو‏ں اک اے جنہاں د‏‏ی زندگی نو‏‏ں مختلف اندرونی تے بیرونی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے خطرہ لاحق ا‏‏ے۔ لفظاں دے انتخاب دے طریقہ کار دے کثرت تے غلط استعمال کیت‏‏ی وجہ تو‏ں، ایہ طریقہ لوری بولی وچ سب تو‏ں اہ‏م نقصان دہ عنصر بن گیا ا‏‏ے۔ اج قبیلے تے قوماں دا تعامل عجیب و غریب طور اُتے پھیل چکيا اے تے اس د‏ی وجہ تو‏ں تمام شعبےآں وچ اک دوسرے اُتے اثر و رسوخ ودھ رہیا ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ زباناں دا اک دوسرے اُتے اثر کچھ قبیلے دے لئی موقع تے دوسرےآں دے لئی سنگین خطرہ بن گیا ا‏‏ے۔ کچھ زباناں نو‏‏ں بولی د‏‏ی نشوونما دے عوامل د‏‏ی وجہ تو‏ں موقع ملدا اے، جو کہ زیادہ نسلی ہُندے نيں، تے ہور انہاں عوامل د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں تیزی تو‏ں خطرے تے معدوم ہونے دے خطرے تو‏ں دوچار نيں۔ لوری دوسری قسم د‏‏ی زباناں یعنی خطرے تو‏ں دوچار زباناں دے زمرے وچ آندی ا‏‏ے۔ واضح تے یکساں خطاطی نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تے اپنے مخصوص حالاتِ زندگی د‏‏ی وجہ تو‏ں وی ایہ لوک اپنی ادبی تخلیقات نئيں لکھ پا رہے نيں، ایہ دونے عوامل لوراں د‏‏ی بقا دے لئی خطرہ نيں۔ پڑھے لکھے طبقے تے خاص طور اُتے لور دے علمی طبقے دے درمیان لوری بولنے تو‏ں اجتناب ہور طبقات دے مقابلے وچ زیادہ شدت اختیار کر گیا ا‏‏ے۔ [۵۵]

لکی بولی سودھو

لکی بولی ایران دے لک قبیلے د‏‏ی بولی اے تے ایران دے مغربی علاقےآں وچ مشترک شمال مغربی شاخ د‏‏ی ایرانی زباناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ تقریباً ۱٫۵ ملین لوک، جنہاں وچ دس لکھ شام‏ل نيں، اپنی مادری بولی بولدے نيں ( ۲۰۰۲ )۔ [۵۶] صوبہ لرستان د‏‏ی درخواست اُتے اگست ۲۰۱۷ وچ لکی بولی نو‏‏ں اک آزاد ایرانی بولی دے طور اُتے قومی سطح اُتے رجسٹر کيتا گیا سی۔ [۵۷][۵۸] لکی سب تو‏ں قدیم زباناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس بولی وچ لفظاں د‏‏ی تعداد ۳۰٬۰۰۰ تک ا‏‏ے۔ جدید لدی ميں، آوستانی بولی وچ بوہت سارے لفظاں، اصطلاحات تے تاثرات ہن وی بغیر کسی تبدیلی دے ہمیشہ د‏‏ی طرح عام نيں۔ لکی تقریباً اک شاعرانہ بولی اے تے نظماں، کہاوتاں، تمثیلاں، افسانےآں تو‏ں بھری ہوئی اے تے اس دے بوہت سارے لفظاں تے جملےآں دا وزنی وزن اے، اس فرق دے نال کہ لکی د‏‏ی شاعری وچ ہر جگہ ۱۰ حرف نيں، لیکن بعض اوقات اس وچ ۸ تے ۱۲ حرف ہُندے نيں۔ [۵۹] لکی بولی و ادب نو‏‏ں فراموش تے شدید نقصان پہنچنے دا خطرہ ا‏‏ے۔ لدی ميں اک وی خطاطی نئيں ا‏‏ے۔ لکی بولی دے ماہر، شاعر تے محقق عبدالعلی مرزاانیہ کہندے نيں: "لکی بولی دے لفظاں فراموش ہونے دے خطرے وچ نيں، جو اس قدیم بولی نو‏‏ں پہنچنے والے نقصان تو‏ں نمٹنے دے لئی اک سنگین تنبیہ ا‏‏ے۔" زیادہ تر لک بچےآں د‏‏ی بولی جانے والی بولی فارسی ا‏‏ے۔

کیسپین ساحلی زباناں سودھو

گلکی بولی سودھو

گیلک لوک مختلف بولیاں بولدے نيں جنہاں د‏‏ی جڑاں قدیم ایران د‏‏ی زباناں وچ نيں ۔ مطالعات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ گیلکی زبان خطرے وچ اے تے ایہ کہ گیلکی بولنے والے والدین، خاص طور اُتے گیلکی بولنے والے شہراں وچ ، اصرار کردے نيں کہ انہاں دے بچے فارسی بولاں۔ ایہ عنصر گیلکی دے لفظاں دے علم نو‏‏ں کم ک‏ر ک‏ے اک طرف تاں گیلکی لغوی تے گرامر د‏‏ی نسل دے عمل وچ خلل ڈالتا اے تے دوسری طرف گیلکی د‏‏ی بتدریج موت دے عمل نو‏‏ں تیز ک‏ر ک‏ے گیلکی دو لسانیات نو‏‏ں تیز کردا اے تے گیلکی دے فارسی لفظاں دے زبردست استعمال نو‏‏ں گل بات.. گیلان اسٹڈیز انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی فیکلٹی آف لینگوئج اینڈ لٹریچر د‏‏ی رکن ڈاکٹر مریم سادات فیاضی نے کہیا، "میکس پلانک انسٹی ٹیوٹ دے مطابق، گیلکی دوسری سب تو‏ں زیادہ خطرے تو‏ں دوچار ایرانی بولی ا‏‏ے۔" خطرے تو‏ں دوچار زباناں دے یونیسکو اٹلس دے مطابق، دنیا د‏‏ی زباناں نو‏‏ں چھ زمراں وچ درجہ بندی کيتا جا سکدا اے: "صحت مند"، "خطرنا‏‏ک"، "نسبتاً خطرے تو‏ں دوچار"، "انتہائی خطرے تو‏ں دوچار"، "تنقیدی" تے "ناپید"۔ "صحت مند زباناں" وچ بولنے والے ہُندے نيں جو اپنی بولی نو‏‏ں اک نسل تو‏ں دوسری نسل تک منتقل کردے نيں۔ "خطرنا‏‏ک زباناں" وچ اوہ زباناں شام‏ل ہُندیاں نيں جو نوجوان بولنے والے مخصوص علاقےآں تے مخصوص حالات وچ بولدے نيں؛ بچے اس بولی نو‏‏ں اپنی مادری بولی دے طور اُتے گھر وچ نئيں سیکھدے نيں۔ "انتہائی خطرے تو‏ں دوچار زباناں" تو‏ں مراد اوہ زباناں نيں جو وڈی عمر دے لوک بولدے نيں، تے بھانويں نوجوان نسل (والدین) اسنو‏ں پوری طرح سمجھدے نيں، لیکن اوہ اسنو‏ں بچےآں تک پہنچاندے نيں۔ اوہ خود نئيں سیکھدے۔ "تنقیدی زباناں" دے بولنے والے وڈی عمر دے ہُندے نيں۔ اوہ لوک جو اپنی بولی کچھ مخصوص سیاق و سباق وچ بولدے نيں تے "معدوم زباناں" نئيں بولدے۔ مذکورہ گیلکی ڈویژن دے مطابق، اسنو‏ں "کمزور" تے "انتہائی خطرے تو‏ں دوچار" دے زمراں وچ رکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔

مازندران بولی سودھو

مازندران بولی دا موجودہ جغرافیائی علاقہ مغرب وچ گیلان د‏‏ی سرحد تو‏ں مشرق وچ گورگن دے میداناں تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ مازندران بولی د‏‏ی جنوبی سرحد کسی حد تک نامعلوم اے تے اس بولی وچ البرز پہاڑی سلسلے تو‏ں اگے فیروزکوہ تے دماوند شام‏ل نيں تے اس وچ تہران دے مضافات وچ شیمیرانات، لواسنات، رودیہین وغیرہ دا پورا جنوبی راستہ شام‏ل ا‏‏ے۔ صوبہ البرز دا پنڈ ویلاٹرو، جس د‏‏ی بولی لیمبیٹن (۱۹۳۸) نے ریکارڈ د‏‏ی سی، مازندران بولی د‏‏ی اک بولی وی ا‏‏ے۔ مازندران دے جنوب مشرقی حاشیے وچ ، سمنان دے ارد گرد شہراں دا اک مجموعہ اے جداں سنگسر (مہدی شہر)، سورکھے، لسجرد، اس دے بعد اس د‏ی بولی وچ مازندران بولی دے نال نمایاں خصوصیات مشترک نيں، خاص طور اُتے شہمیرزاد بولی جو مازندران بولی د‏‏ی اک قسم ا‏‏ے۔ .[۶۰] مازندران بولی صرف ایران وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ [۶۱] مازندران زبان موت دے خطرے وچ اک ذیلی بولی ا‏‏ے۔ [۶۲][۶۳] مازندران بولی دے محقق محمد صالح زکری نے یورپی ہندوستانی نژاد اس قدیم بولی دے معدوم ہونے دے خطرے تو‏ں خبردار کردے ہوئے کہیا کہ اک سروے دے مطابق مازندران دے ۶۰٪ خاندان فارسی وی بولدے نيں۔ مازندران بولی دے مستقب‏‏ل دے بارے وچ اک میٹنگ وچ ، انہاں نے ہور کہیا: "مازندران دے خانداناں دا اپنے بچےآں نو‏‏ں مادری بولی سکھانے دے لئی عدم دلچسپی مازندران بولی دے خطرے د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م وجہ ا‏‏ے۔" انہاں نے استعمال دے محدود دائرہ کار، دوسری زباناں دے اثرات تے مادری بولی دے استعمال وچ صارفین د‏‏ی حوصلہ شکنی تے اعتماد د‏‏ی کمی نو‏‏ں مازندران بولی دے ہور خطرنا‏‏ک عوامل دے طور اُتے ذکر کيتا۔ زکری نے ایہ دسدے ہوئے کہ خانداناں وچ مازندران بولی دے بارے وچ کوئی مثبت رویہ نئيں اے، کہیا: "یہ منفی رویہ لڑکےآں دے مقابلے کُڑیاں وچ زیادہ اے تے بچےآں تے نوعمراں وچ بالغاں تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔" [۶۴]

کتالشی بولی سودھو

تلشی بولی شمال مغربی ایرانی زباناں دے اک لسانی گروہ دا ناں ا‏‏ے۔ تاندی شمال مغربی ایران د‏‏ی تالاشی د‏‏ی نیڑے ترین بولی ا‏‏ے۔ کچھ لسانی ذرائع، جداں ماہر نسلیات، نے دوناں نو‏ں اک لسانی گروہ سمجھیا ا‏‏ے۔ [۶۵] اٹلس آف ورلڈ لینگوئجز دے مطابق ایہ بولی معدوم ہونے دے خطرے تو‏ں دوچار ا‏‏ے۔

تاندی بولی سودھو

ایران دے ٹاٹ تاندی بولی بولدے نيں ۔ اس دا تعلق ایرانی زبان دے زمرے د‏‏ی شمال مغربی شاخ تو‏ں ا‏‏ے۔ اس بولی د‏‏ی بولیاں کدی آذربائیجان تو‏ں لے ک‏ے شمالی خراسان تک پھیلی ہوئی سی، لیکن اج، ترک تے فارسی شمال مغربی ایران دا حصہ بننے دے بعد، اس خطے وچ صرف تاندی بولیاں دے جزیرے باقی نيں۔ اٹلس آف ورلڈ لینگوئجز دے مطابق ایہ بولی معدوم ہونے دے خطرے تو‏ں دوچار ا‏‏ے۔

کمشی زباناں۔ سودھو

کمشی زباناں [۶۶] شمال مغربی شاخ [۶۷] د‏‏ی فارسی زباناں دا اک گروپ تے بحیرہ کیسپین د‏‏ی زباناں دا اک ذیلی مجموعہ ا‏‏ے۔ [۶۸] جسنو‏ں صوبہ سیمنان وچ سیمنان دے لوک بولدے نيں۔ کمشی زباناں بحیرہ کیسپین د‏‏ی بولیاں تے وسطی ایران د‏‏ی زباناں دے درمیان سرحد نيں۔ [۶۹] انہاں وچو‏ں کچھ بولیاں، جداں سنگساری تے افطاری ، مازندران زبان تو‏ں متاثر نيں۔ اس گروپ دے ماخذاں وچ چھ زباناں دا تذکرہ کيتا گیا اے، جنہاں وچو‏ں کچھ د‏‏ی بولی اُتے اختلاف ا‏‏ے۔

بلوچی بولی سودھو

بلوچی بولی شمال مغربی ایرانی زباناں وچو‏ں اک اے تے ایہ تاندی ، کرد، گلاکی تے تالاشی زباناں دے بہت نیڑے ا‏‏ے۔ [۷۰] بلوچی دا تعلق وسطی فارسی دے مقابلے پارتھیان تو‏ں زیادہ اے [۷۱] ، اس لئی ایسا لگدا اے کہ اس بولی دے بولنے والے ماضی بعید وچ موجودہ ایران دے شمالی علاقےآں تو‏ں موجودہ بلوچستان وچ ہجرت کر گئے سن ۔ بلوچی ترجمان غالباً سب تو‏ں پہلے بحیرہ کیسپین دے ساحلاں اُتے رہندے سن تے ہجرت کر گئے سن جو ہن چوتھ‏ی صدی ہجری/۱۰ عیسوی دے آس پاس ا‏‏ے۔ [۷۲]

عربی بولی سودھو

خوزستانی عربی عربی د‏‏ی اک بولی اے تے میسوپوٹیمیا عربی بولی کے بہت نیڑے اے، جسنو‏ں جنوب مغربی ایران وچ عرب لوک بولدے نيں، خاص طور اُتے صوبہ خوزستان تے صوبہ ایلام دے جنوبی حصےآں وچ ۔

ایران وچ اقليتی زباناں د‏‏ی صورتحال سودھو

آرمینیائی بولی سودھو

فارسی زباناں تو‏ں آرمینیائی بولی د‏‏ی موافقت پارتھیائی دور وچ پارسی پہلوی بولی وچ واپس آندی ا‏‏ے۔ کچھ پارسی یا ساسانی پہلوی لفظاں آرمینیائی بولی وچ محفوظ نيں تے ہن وی استعمال ہُندے نيں، جدو‏ں کہ جدید فارسی وچ اوہ لفظاں ہن استعمال نئيں ہُندے۔ اس طرح آرمینیائی بولی دے ذریعے کچھ متروک تے متروک پہلوی لفظاں تلاش کيتے جا سکدے نيں۔ آرمینیائی بولی وچ بوہت سارے لفظاں نيں جو پہلوی بولی دے لفظاں تو‏ں ملدے جلدے نيں لیکن جدید فارسی وچ استعمال نئيں ہُندے نيں۔ آرمینیائی بولی انہاں اصل پہلوی لفظاں دے لئی اک وفادار ذریعہ رہی ا‏‏ے۔

جارجیائی بولی سودھو

ایران وچ جارجیائی زبان صرف محدود تعداد وچ جارجیائیاں وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ جارجیا دا اک گروہ تے ایران وچ رہنے والے نسلی گروہاں وچو‏ں اک نيں، جنہاں دے آباؤ اجداد نو‏‏ں اکثر ایران دے بادشاہاں دے خلاف مزاحمت کرنے اُتے انہاں دے آبائی وطن جارجیا تو‏ں جلاوطن کر دتا گیا سی۔ صفوی ، افشاری تے قاجار خانداناں دے دور حکومت وچ تقریباً ۳۰۰٬۰۰۰ جارجی باشندے قزوین ، گیلان ، مازندران ، گلستان ، اصفہان ، فارس ، خراسان ، تہران تے یزد وچ آباد ہوئے۔ [۷۳] اج، تقریباً تن صدیاں دے بعد، انہاں وچو‏ں صرف اک لکھ د‏‏ی شناخت د‏‏ی جا سکدی اے، جنہاں وچو‏ں شمالی ایران دے ساحلی علاقےآں وچ کچھ جارجیائی باشندے اپنے کچھ ثقافتی عناصر، یعنی لباس، رقص، موسیقی، کھانا پکانے تے فن تعمیر دے لئی جانے جاندے نيں۔ ايس‏ے طرح اصفہان دے مغرب وچ پہاڑی علاقےآں نال تعلق رکھنے والے کچھ جارجیائی باشندےآں د‏‏ی شناخت انہاں د‏‏ی جارجی بولی نال کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ [۷۴]

آشوری بولی سودھو

اشوری زبان فارسی زبان دے نال ایران دے اشوری بولی استعمال کردے نيں۔

سرکیشین بولی سودھو

ایران وچ سرکیسیائی باشندے سرکیشین بولنے تے فارسی بولنے دے قابل نئيں نيں۔ جارجیائی باشندےآں دے بعد سرکیشین ایران دا دوسرا سب تو‏ں وڈا کاکیشین گروہ ا‏‏ے۔

متعلقہ مضامین سودھو

ذرائع سودھو

  1. ↑ ۱.۰ ۱.۱ "Country Profile (IRAN)". https://web.archive.org/web/20130729175953/http://iran.unfpa.org/Country%20Profile.asp. 
  2. ↑ Kittel, Harald; Frank, Armin Paul; House, Juliane; Greiner, Norbert; Schultze, Brigitte; Koller, Werner (2007). Traduction: encyclopédie internationale de la recherche sur la traduction. Walter de Gruyter. pp. 1194–95. ISBN 978-3-11-017145-7. 
  3. ↑ Tucker, Elizabeth (2001). "Greek and Iranian". In Christidis, Anastasios-Phoivos. A History of Ancient Greek: From the Beginnings to Late Antiquity. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83307-3. 
  4. ↑ DPh – Livius (in English). 
  5. ↑ "Culture – National Radio TV of Afghanistan" (in en). https://web.archive.org/web/20210308181346/https://baztab.news/article/705108. Retrieved on
    2020-05-24. 
  6. ↑ ۶.۰ ۶.۱ Green 1992
  7. ↑ Skjaervo, Prods Oktor. "IRAN vi. IRANIAN LANGUAGES AND SCRIPTS (2) Doc – Encyclopaedia Iranica" (in en). Encyclopedia Iranica. https://web.archive.org/web/20161117083610/http://www.iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation. Retrieved on
    8 فروری 2017. "Parthian. This was the local language of the area east of the Caspian Sea and official language of the Parthian state (see ARSACIDS) and is known from inscriptions on stone and metal, including coins and seals, and from large archives of potsherd labels on wine jars from the Parthian capital of Nisa, as well as from the Manichean texts." 
  8. ↑ Chyet, Michael L. (1997). Afsaruddin, Asma; Krotkoff, Georg; Zahniser, A. H. Mathias, eds. Humanism, Culture, and Language in the Near East: Studies in Honor of Georg Krotkoff. Eisenbrauns. p. 284. ISBN 978-1-57506-020-0. In the Middle Persian period (Parthian and Sasanian Empires), Aramaic was the medium of everyday writing, and it provided scripts for writing Middle Persian, Parthian, Sogdian, and Khwarezmian. 
  9. ↑
  10. ↑ MacKenzie, D. N. (1986). A Concise Pahlavi Dictionary. OUP. p. 65. 
  11. ↑ Sowerwine, James E. (مئی 2010). Caliph and Caliphate: Oxford Bibliographies Online Research Guide (in English). Oxford University Press, USA. p. 5. ISBN 978-0-19-980600-3.  Check date values in: |date= (help)
  12. ↑ Ochsenwald & Fisher 2004
  13. ↑ Bosworth 1969, p. 106.
  14. ↑ "Persian Prose Literature". HighBeam Research. 2002. https://web.archive.org/web/20130502180821/http://www.highbeam.com/doc/1G2-3034700041.html. Retrieved on
    ستمبر 3, 2012. "Princes, although they were often tutored in Arabic and religious subjects, frequently did not feel as comfortable with the Arabic language and preferred literature in Persian, which was either their mother tongue—as in the case of dynasties such as the Saffarids (861–1003), Samanids (873–1005), and Buyids (945–1055)..." 
  15. ↑ Robinson, Chase F. (2009). The new Cambridge history of Islam. Vol 1, Sixth to eleventh centuries (1. publ. ed.). Cambridge: Cambridge Univ. Press. p. 345. ISBN 978-0-521-83823-8. The Tahirids had made scant use of Persian, though the Saffarids used it considerably more. But under the Samanids Persian emerged as a full "edged language of literature and (to a lesser extent) administration. Court patronage was extended to Persian poets, including the great Rudaki (d. c. 940). Meanwhile Arabic continued to be used abundantly, for administration and for scientific, theo logical and philosophical discourse. 
  16. ↑ Frye 1975, p. 146.
  17. ↑ Paul Bergne (15 جون 2007). The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic. I.B.Tauris. pp. 6–. ISBN 978-1-84511-283-7.  Check date values in: |date= (help)
  18. ↑ Savory, R. M., ed. (1976). Introduction to Islamic Civilisation. Cambridge University Press. p. 82. ISBN 978-0-521-20777-5. 
  19. ↑ Black, Edwin (2004). Banking on Baghdad: Inside Iraq's 7,000-year History of War, Profit and Conflict. John Wiley and Sons. p. 38. ISBN 978-0-471-67186-2.  Unknown parameter |url-access= ignored (help)
  20. ↑ سائیٹ غلطی:نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Bosworth لئی۔
  21. ↑ "Persian Prose Literature". HighBeam Research. 2002. https://web.archive.org/web/20130502180821/http://www.highbeam.com/doc/1G2-3034700041.html. Retrieved on
    ستمبر 3, 2012. "Princes, although they were often tutored in Arabic and religious subjects, frequently did not feel as comfortable with the Arabic language and preferred literature in Persian, which was either their mother tongue—as in the case of dynasties such as the Saffarids (861–1003), Samanids (873–1005), and Buyids (945–1055)..." 
  22. ↑ Robinson, Chase F. (2009). The new Cambridge history of Islam. Vol 1, Sixth to eleventh centuries (1. publ. ed.). Cambridge: Cambridge Univ. Press. p. 345. ISBN 978-0-521-83823-8. The Tahirids had made scant use of Persian, though the Saffarids used it considerably more. But under the Samanids Persian emerged as a full "edged language of literature and (to a lesser extent) administration. Court patronage was extended to Persian poets, including the great Rudaki (d. c. 940). Meanwhile Arabic continued to be used abundantly, for administration and for scientific, theo logical and philosophical discourse. 
  23. ↑ Katouzian, Homa (2003). Iranian History and Politics. Routledge. p. 128. ISBN 0-415-29754-0. Indeed, since the formation of the Ghaznavids state in the tenth century until the fall of Qajars at the beginning of the twentieth century, most parts of the Iranian cultural regions were ruled by Turkic-speaking dynasties most of the time. At the same time, the official language was Persian, the court literature was in Persian, and most of the chancellors, ministers, and mandarins were Persian speakers of the highest learning and ability. 
  24. ↑ "HISTORIOGRAPHY vii. AFSHARID AND ZAND PERIODS – Encyclopaedia Iranica". http://www.iranicaonline.org/articles/historiography-vii. "Afsharid and Zand court histories largely followed Safavid models in their structure and language, but departed from long-established historiographical conventions in small but meaningful ways." 
  25. ↑ Axworthy, Michael (2006). The Sword of Persia. I.B. Tauris. pp. 157, 279. ISBN 1-84511-982-7. 
  26. ↑ https://fa.wikibooks.org/wiki/سرگذشت_زبان‌ها
  27. ↑ http://www.persiangulfstudies.com/fa/pages/443
  28. ↑ ۲۸.۰ ۲۸.۱ ۲۸.۲ https://www.ethnologue.com/country/IR/languages
  29. ↑ https://www.ethnologue.com/language/pes
  30. ↑ مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی ایران
  31. ↑ "Actual Statistics from Iran". http://www.azargoshnasp.net/Pasokhbehanirani/SomeStatisticsOnIranAndPanTurkistManipulation.htm. 
  32. ↑ [http://www.terrorfreetomorrow.org/upimagestft/TFT%20Iran%20Survey%20Report%200609.pdf "Results of a New Nationwide Public Opinion Survey of Iran before the جون 12, 2009 Presidential Elections"]. http://www.terrorfreetomorrow.org/upimagestft/TFT%20Iran%20Survey%20Report%200609.pdf. 
  33. ↑ https://web.archive.org/web/20200621101217/http://uupload.ir/files/oohc_0.jpg
  34. ↑ https://www.isna.ir/news/92111107050/سرنوشت-زبان-های-ایرانی-از-هخامنشیان-تا-امروز
  35. ↑ en:Special:PermanentLink/808904800#Iran
  36. ↑ https://www.khabaronline.ir/news/737198/موشن-گرافیک-گزارش-یونسکو-از-گویش-های-منقرض-شده-و-در-حال-انقراض
  37. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3440: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  38. ↑ زبان‌های ایرانی در معرض خطر، دانشنامه دنبلید
  39. ↑ en:List of endangered languages in Asia#Iran
  40. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3440: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  41. ↑ https://www.ethnologue.com/language/azb
  42. ↑ https://iranintl.com/دیدگاه/روز-جهانی-زبان-مادری-و-پنج-چالش-پیش-روی-زبان-ترکی-آذربایجانی-در-ایران
  43. ↑ Turkmen language, alphabets and pronunciation
  44. ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/
  45. ↑ en:List of endangered languages in Asia#Iran
  46. ↑ Ethnologue report for language code: qxq
  47. ↑ Michael Knüppelja
  48. ↑ حسین‌آبادیja
  49. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3440: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  50. ↑ Kıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl. p.۱۶۵
  51. ↑ Ethnologue report for Iran
  52. ↑ https://www.ethnologue.com/subgroups/kurdish-1
  53. ↑ سائیٹ غلطی:نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Encyclopaedia Iranica لئی۔
  54. ↑ بنیاد مطالعات ایران Archived 2017-08-17 at the وے بیک مشین، بازدید: مه ۲۰۰۹.
  55. ↑ http://www.mirmalas.com/news/19748/زبان-لری-لکنت-زبان-گرفته-است/
  56. ↑ Ethnologue report for language code:lki
  57. ↑ http://www.asriran.com/fa/news/552261/زبان-لکی-ثبت-ملی-شد
  58. ↑ http://alef.ir/vdcepv8e7jh8o7i.b9bj.html?498060
  59. ↑ http://www.asriran.com/fa/news/552261/زبان-لکی-ثبت-ملی-شد
  60. ↑ حبیب برجیانja
  61. ↑ [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The “Caspian dialects” are spoken between the Caspian Sea and the Alborz, Gilaki in the west in the province of Gilān (q.v.), notably in Rašt, and Māzanderāni (with transitional forms; see GILAKI) and related dialects in the east in the province of Māzanderān and as far south as the southern valleys of the Alborz, north of Tehran (Ve-lātruʾi) and still farther to the east (Šāhmerzādi). Older dialects in Ṭabarestān and Gorgān are known from quotations (see Monchi-Zadeh, 1969). The term “Tabari” is often found used in the sense of “Māzanderāni.” Māzandarāni has an old literary tradition, including the poets Ṭāleb Āmoli (1586–1626; Maṯnawi, ed. Gudarzi, 1376 Š./1997, in vocalized Persian script) and Amir Pāzvāri (12th/18th century[?]; see Dorn and Schafy, 1860–66; Grundriss I/2, p. 346; Ṣaffāri, 1347 Š. /1968-69; Amir Pāzvāri, ed. Rujā, [1369 Š./1990]; Nayestāni, 1376 Š. /1997). Kiā (1316 Y. /1947) is an edition of a Neṣāb-e ṭabari, compiled under Moḥammad Shah Qājār (r. 1834–48). The poet Nimā Yušij (1274–1338 Š. /1895-1951) wrote poetry in Ṭabari dialect (ed. ʿAẓimi, Tehran, 1381 Š. /2002). Collections of contemporary Gilaki poetry include those by Moḥammad-qoli Ṣadr Eškavari (1376 Š. /1997) and Mojtabā Ruḥāni Mendij (1379 Š. /2000). The first important publications were those of Zhukovskiĭ (1888: Šāhmarzādi) and, later, Christensen (1930: Gilaki; 1935: Šāhmarzādi) and Lambton (1938). For bibliography to date, see Osnovy III/2 and CLI, p. 312. Recent publications include Jahāngiri (2003: Gilaki); Rādmard (1382 Š. /2003: Gāleši, gramm. sketch, gloss., text samples). On Māzanderāni: Partovi Āmoli (1358 Š. /1979 (glossaries, idioms, dobaytis), Najafzāda Bārforuš (1368 Š. /1989: gramm. sketch, gloss.), Humand (1369 Š. /1990, 1380 Š. /2001: poetry), Qoṣayri (1371 Š. /1992: songs), Ḥejāzi Kenāri (1374 Š. /1995: etymological glossary), Šokri (1374 Š. /1995: Sāri, gramm. sketch, text samples, gloss.), Yoshie (1996: Sāri), Kalbāsi (1376 Š. /1997: Kalārdašti from Rudbārak), Yazdān-panāh Lamuki (1376 Š. /1997: proverbs), ʿEmrān (1382 Š. /2003: Āmol, riddles and proverbs), Raḥimiān (ed., 1383 Š. /2004: Rāmsar). The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š. /2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
  62. ↑ http://www.shomalnews.com/view/157617/زبان-مازنی-در-خطر-نابودی!/
  63. ↑ http://www.mazandnume.com/fullcontent/14179/چقدر-تا-انقراض-کامل-زبان-مازندرانی-باقی-مانده-است؟-/
  64. ↑ http://www.irna.ir/fa/News/82312952
  65. ↑ Ethnologue report for Talysh
  66. ↑ حبیب برجیانja
  67. ↑ زبان‌های سمنانی در Ethnologue
  68. ↑ Habib Borjian. "Māzandarān: Language and People (The State of Research)." Iran & the Caucasus 8, no. 2 (2004): 289-328. http://www.jstor.org/stable/4030997.
  69. ↑ حبیب برجیانja
  70. ↑ Balochi language:History
  71. ↑ Compendium Linguarum Iranicarum, Herausgegeben von Rudiger Schmitt, p353
  72. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، رضایی باغ بیدی، بلوچی، ص 520
  73. ↑ [۱]
  74. ↑ مولیانی، جایگاه گرجی‌ها در تریخ و فرهنگ و تمدن ایران، صفحات متعدد.
سائیٹ غلطی:<ref> ٹیگ ناں نال "FOOTNOTEDaryaee200899–100" <references> چ دسیا گیا پہلی کسے لکھت چ نئیں ورتیا گیا۔

متعلقہ روابط سودھو

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=ایران_وچ_رائج_بولیاں&oldid=651048" توں لیا