اردو ادب دا دکنی دور
علاؤ الدین خلجی دے حملے نے دکن دی بولی تے تہذیب و تمدن نوں بہت متاثر کیتا۔ مرکز توں دور ہونے دی وجہ توں علاؤ الدین خلجی نے ایتھے ترک سرداراں نوں حکمران بنا دتا۔ بعد وچ محمد تغلق نے دہلی دی بجائے دیو گری نوں دار السلطنت قرار دے کر ساری آبادی نوں اوتھے جانے دا حکم دتا۔ جس دی وجہ توں بوہت سارے مسلمان گھرانے اوتھے آباد ہوئے۔ محمد تغلق دی سلطنت کمزور ہوئی تو دکن وچ آزاد بہمنی سلطنت قائم ہوئی تے دکن، شمالی ہندوستان توں کٹ کر رہ گیا۔ بعد وچ جدوں بہمنی سلطنت کمزور ہوئی تو کئی آزاد ریاستاں وجود وچ آگئياں۔ انہاں وچ بیجا پور دی عادل شاہی حکومت تے گولکنڈہ دی قطب شاہی حکومت شامل سی۔ انہاں خود مختار ریاستاں نے اردو بولی و ادب دے ارتقا وچ اہم کردار ادا کیتا۔ بوہت سارے اصحاب علم و فضل تے شعرا و ادبا دکن پہنچے۔
بیجا پور دی عادل شاہی حکومت سودھو
عادل شاہی حکومت دی بنیاد 895ءہجری وچ پئی۔ ایتھے دا پہلا حکمران یوسف عادل شاہ سی ۔ بہمنی ریاست دے زوال دے بعد یوسف شاہ نے اپنی آزاد حکومت قائم کيتی۔ ایہ حکومت دو سو سال تک قائم رہی تے نو بادشاہ یکے بعد دیگرے حکومت کردے رہے۔ ابتدائی صدی وچ دکنی بولی دی ترقی دے لئی کچھ خاص کم نئيں ہويا تے ایرانی اثرات، شیعہ مذہب تے فارسی بولی دکنی بولی دی ترقی وچ وڈی رکاوٹ بنے۔ لیکن اس دے برعکس دور عادل شاہی دی شاہی سرپرستی دوسری صدی وچ اردو و ادب دی ترقی وچ خاص اہمیت رکھدی اے۔ ابراہیم عادل شاہ ثانی تے انہاں دے جانشین محمد عادل شاہ نے اس سلسلے وچ دکنی بولی دی جانب خصوصی توجہ دتی۔ محمد عادل شاہ دے جانشین علی عادل شاہ ثانی نے دکنی نوں اپنی بولی قرار دتا۔ چنانچہ اس صدی وچ شاہی سرپرستی دی وجہ توں ادب وچ درباری رنگ پیدا ہويا۔ اصناف سخن دی باقاعدہ تقسیم ہوئی۔ قصیدے تے غزلاں کہی گئياں تے شاعری دا اک اعلیٰ معیار قائم ہويا۔ اس دے علاو ہ صوفیا نے وی ایتھے دی بولی اُتے گہرے اثرات چھڈے۔
عادل شاہی دور وچ اردو دے فروغ و ترویج دے مختصر جائزے دے بعد آئیے ہن اس دور دے شاعراں دا مختصر تذکرہ کرن تاکہ بولی و ادب دے ارتقاء دا اندازہ ہو سکے۔
اشرف بیابانی سودھو
شاہ اشرف دے آبائو اجداد دا تعلق سندھ توں سی ۔ آپ جنگلاں، بیاباناں وچ رہنے دی وجہ توں بیابانی مشہور ہوئے۔ انہاں دیاں لکھتاں وچ مثنوی ”نوسر ہار“ نمایان حیثیت دی حامل اے۔ جس وچ واقعات کربلا دا ذکر اے۔ نال ہی امام حسین دی شہادت دے واقعات نوں وڈے موثر تے درنک انداز وچ بیان کیتا اے۔ اس مثنوی دے علاوہ ”لازم المبتدی“، ”واحد باری“ دو منظوم فقہی مسائل دے رسالے نيں۔ اک ہور تصنف ”قصہ آخرالزمان “ دا ذکر وی آندا اے۔
شاہ میراں جی شمس العشاق سودھو
شاہ میراں جی وڈے عالم فاضل آدمی سن ۔ بقول ڈاکٹر نذیر احمد انہاں نے بیجاپورماں ایداں خاندان دی بنیاد پائی جس وچ انہاں دے جانشین یکے بعد دیگرے کئی پشت تک صاحب علم تے صاحبِ ذوق ہُندے رہے۔ انہاں دے دو فرزنداں دے نام ملدے نيں اک ب رہان الدین جانم تے دوسرے خواجہ عطا اللہ۔ شاہ میراں جی نوں جو لکھتاں اسيں تک پہنچی نيں انہاں وچ ”خوش نامہ “ ”خوش نغز“ ،”شہادت الحقیقت“ تے ”مغزمرغوب“ نظم وچ نيں تے ”مرغوب القلوب“ نثر وچ ۔ انہاں دا موضوع تصوف اے۔ ایہ لکھتاں مریداں تے عام طالباں دے لئی بطور ہدایت لکھی گئی نيں۔
شاہ برہان الدین جانم سودھو
برہان الدین جانم شاہ میراں جی شمس العشاق دے بیٹے تے خلیفہ سن ۔ انہاں نے نثر تے نظم دونے وچ عارفہ خیالات تے تصوف دے مسائل پیش کیتے نيں۔ چنانچہ ایہ رسالے ادبی نقطۂ نظر توں زیادہ لسانی اعتبار توں اہمیت رکھدے نيں تے انہاں توں اردو بولی دے ارتقاءکو سمجھنے وچ مدد ملدی اے۔ ”ارشاد نامہ“ انہاں دی خاصی طویل نظم اے جس وچ تصوف دے اہم مسائل طالب تے مرشد دے مابین سوال و جواب دی شکل وچ بیان کیتا گیا اے۔ اس دے علاوہ ”حجتہ البقائ“ ،”وصیت الہادی“ ”سک سہیلا“ تے کئی دوہے تے خیال وی انہاں توں منسوب نيں۔
ابراہیم عادل شاہ سودھو
ابراہیم عادل شاہ اس دور دا چھٹا حکمران سی اسنوں فنون لطیفہ توں وڈی دلچسپی سی چنانچہ اس دے عہد وچ بیجا پور علم و اد ب دا مرکز بن گیا۔ بادشاہ نوں شعر وسخن توں گہرا لگائو سی اوہ خود وی شعر موزاں کہیا کردا سی ۔ تاریخ توں وی دلچسپی سی تے خوش نویسی وچ وی طاق سن ۔ ابراہیم نوں موسیقی توں گہرا شغف سی جس دا واضح ثبوت اوہدی کتاب”نورس “ اے۔ جس وچ ابراہیم نے مختلف راگ راگنیاں دے تحت اپنے نظم کیتے ہوئے گیت پیش کیتے نيں۔
عبد ل سودھو
عبد ل ابراہیم عادل شاہ دے دور دا مشہور شاعر سی ۔ انہاں دے حالات زندگی نئيں ملدے۔ بعض لوگاں دا خیال اے کہ اس دا نام عبد القادر یا عبد المغنی سی ۔ عبد ل دی صرف اک مثنوی ”ابراہیم نامہ “ ملدی اے۔ ”ابراہیم نامہ“ دے ست سو توں زیادہ شعر نيں۔ اس مثنوی وچ عادل شاہ دی زندگی دے حالات قلم بند نيں۔ اگرچہ ایہ ابراہیم عادل شاہ دی مکمل سوانح عمری نئيں مگر اس وچ اوہدی زندگی دے اہم واقعات آ گئے نيں۔ عبد ل دی اس مثنوی وچ اس عہد دی جیندی جاگتی تصویراں مندیاں نيں۔ اس مثنوی دے ذریعے اس دور دے رسم و رواج ،آدابِ دربار و محفل، عمارات و زیورات، سیر و شکار وغیرہ موضوعات اُتے قابل قدر معلومات پیش کيتیاں گئیاں نيں۔
صنعتی بیجاپوری سودھو
صنعتی دا نام محمد ابراہیم سی ۔ صنعتی دی دو مثنویاں مندیاں نيں۔ ”قصہ تمیم انصاری“ تے مثنوی ”گلدستہ“۔ ”قصہ تمیم انصاری “ اک صاحب حضرت تمیم انصاری توں متعلق اے۔ جو اپنے گھر توں غائب ہو گئے تے طلسمات وچ پھنس گئے تے کئی سال تک مصیبتاں جھیلتے رہے۔
ادبی نقطۂ نظر توں صنعتی دی مثنویاں وچ سادگی تے شگفتگی دے نال نال دوسری خوبیاں وی نيں۔ مثنوی ”گلدستہ “ عشقیہ داستان اے۔
ملک خوشنود سودھو
ملک خوشنود گولکنڈہ دی قطب شاہی سلطنت دا غلام سی جدوں سلطان دی پھُپھی خدیجہ سلطان دی شادی محمد عادل شاہ توں ہوئی تو ملک خوشنود وی خدیجہ سلطان دے سامان دی حفاظت دے لئی روانہ کیتا گیا۔ راستے وچ اس نے اس عمدگی توں کم کیتا کہ خدیجہ سلطان نے اسنوں اک اعلیٰ عہدے اُتے مامور کیتا۔ ملک خوشنود نے متعدد غزلاں تے قصیدے لکھے نيں۔ تے امیر خسرو دی فارسی مثنویاں دا اردو ترجمہ وی کیتا جنہاں وچ ”یوسف زلیخا“،”بازار حسن “ تے ”ہشت بہشت “شامل نيں۔
کمال خان رُستمی سودھو
رستمی قادر الکلام شاعر سن ۔ اس نے غزلاں تے قصیدےآں دے علاوہ اک ضخیم مثنوی ”ختے نامہ “ وی لکھی۔ رستمی نے ایہ مثنوی خدیجہ سلطان شہربانو یعنی ملکہ عادل شاہ دی فرمائش اُتے لکھی سی۔ ایہ مثنوی اصل وچ حسام دی فارسی مثنوی خاو ر نامہ دا ترجمہ اے۔ اس مثنوی وچ اک فرضی داستان نظم کيتی گئی اے جس دے ہیرو حضرت علی نيں جو کئی ملکاں دے بادشاہاں نال جنگ کردے تے جناں پریاں توں مقابلہ کردے نيں انہاں دا مقصد تبلیغ اسلام اے۔ ایہ مثنوی کئی اعتبار توں اہم اے مثلاً ایہ اردو دی پہلی ضخیم رزمیہ مثنوی اے۔ ضخیم ہونے دے باوجود اس وچ تسلسل نئيں ٹوٹتے پاندا۔ اس دے علاوہ مختلف مواقع اُتے عادل شاہی عہد دی تہذیب و معاشرت دے مرقعے پیش کیتے نيں۔ اسلوب بیان وی سادہ تے سلیس اے۔ ایہ مثنوی چوبیس ہزار اشعار اُتے مشتمل اے۔ جسنوں رستمی نے ڈھائی سال دی قلیل مدت وچ مکمل کیتا اے۔
حسن شوقی سودھو
شیخ حسن نام تے شوقی تخلص سی ۔ انہاں دے حالات زندگی دے متعلق اسيں لا علم نيں۔ شوقی دی دو مثنویاں مندیاں نيں۔ ”فتح نامہ نظام شاہ “تے ”میزبانی نامہ “۔
”فتح نامہ نظام شاہ “ وچ جنگ تلی نوں ٹہ دا حال بیان کیتا اے۔ جس وچ قطب شاہی، عادل شاہی تے نظام شاہی حکومتاں نے مل کر بیجا نگر دے راجا توں مقابلہ کیتا تے اس دا خاتمہ کرکے علاقہ آپس وچ تقسیم کر ليا۔ مثنوی وچ اس دور دے تمدن ہندوئاں مسلماناں دے آپس وچ تعلقات سبھی چیزاں واضح ہو جاندیاں نيں۔ دوسری مثنوی ”میزبانی نامہ “ماں شوقی نے سلطان دی شہر گشت تے وزیر اعظم مصطفے ٰ خان دی بیٹی دی شادی تے اوہدی مہان نوازی دا دا تفصیل توں ذکر کیتا اے۔ اس دے علاوہ شوقی غزل گو وی سن ۔
علی عادل شاہ ثانی شاہی سودھو
محمد عادل شاہ دے بیٹے سن ۔ انہاں دی پرورش خدیجہ سلطان شہر بانو دی نگرانی وچ ہوئی جو خود علم و ادب دی پرستار تے شعراءکی قدر دان سی۔ ملک خوشنود تے رستمی دی صحبت نے بچپن وچ ہی اس دے ذوق سخن نوں نکھارا۔ باپ دے انتقال اُتے 1067ھ وچ تخت نشین ہويا۔
شاہی نے تقریباً تمام اصناف وچ طبع آزمائی کيتی۔ اردو دے علاوہ ہندی فارسی وچ شعر کہندا سی ۔ کلیاتِ شاہی وچ قصیدے، مثنویاں، غزلاں، مخمس، مثمن ،رباعیات تے گیت دوہے موجود نيں۔ شاہی دی غزلاں دا اظہا ر و اسلوب لب و لہجے وچ ندرت تے بانکپن پایا جاندا اے۔ اس نے تشبیہاں نوں مقامی رنگ دتا تے ہندوستانی روایات تے ہندو دیومالا نوں وڈی چابک دستی توں غزل وچ کھپایا اے۔ اس توں اس دے گہرے مشاہدے وسیع مطالعے تے شاعرانہ باریک بینی تے بے پناہ تخلیقی صلاحیتاں دا اندازہ ہُندا اے۔
ملک الشعراء نصرتی سودھو
محمد نصرت نام تے نصرتی تخلص کردے سن ۔ نصرتی نے بیجا پور دے تن بادشاہاں دا زمانہ دیکھیا۔ علی عادل شاہ دے زمانے وچ اوہ شہید ہوئے۔ ہن تک انہاں دی چار کتاباں دا پتہ چلا اے۔ یعنی ”گلشن عشق“ ”علی نامہ “ ”تاریخ اسکندری“ تے کلیات نصرتی۔
گلشن عشق اک عشقیہ مثنوی اے جس وچ کنور منوہر تے مدماندی دا قصہ نظم کیتا گیا اے۔ ”علی نامہ “ علی عادل شاہ دی سوانح عمری اے جس وچ نصرتی دے قصائد وی شامل نيں۔ نصرتی دی دونے مثنویاں اس دے کمال فن تے قدرت کلام دی بہترین شہادتاں نيں۔ نصرتی دی تیسری مثنوی ”سکندر نامہ“ اے۔ اس وچ سکندر عادل شاہ دی وفات اُتے شیوا جی تے عادل شاہی فوجاں دے درمیان وچ لڑائی ہوئی اس دا ذکر اے۔ لیکن اس وچ ”علی نامہ “ تے ”گلشن عشق“ جداں زور بیان تے شگفتگی نئيں۔ نصرتی صرف مثنوی نگار نئيں سی بلکہ اک با کمال غزل گو وی سی ۔ اگرچہ اوہدی غزل بہت کم تعداد وچ میسر اے اُتے اوہدی غزل وچ بے ساختگی، سلاست تے روانی محسوس ہُندی اے۔
سید میراں ہاشمی سودھو
ہاشمی دا نام سید میراں سی ۔ اوہ علی عادل شاہ ثانی دے عہد دا شاعر سی ۔ ہاشمی مادر زاد اَنھّا سی ۔ بادشاہ دے دربار وچ اسنوں خاصی مقبولیت حاصل سی۔ ہاشمی نے اک دیوان تے مثنوی ”یوسف زلیخا“ چھڈے۔ اس دے دیوان دے مطالعہ توں پتہ چلدا اے کہ ہاشمی نوں دکن دی عورتاں دی بولی اُتے عبور حاصل اے۔ اس دے دیوان وچ ریختی دے انداز دی غزلاں وی موجود نيں۔ اس یے کچھ لوگ اسنوں ریختی دا موجد قرار دیندے نيں۔
سن آوے تو پردے سے نکل کر بہار بیٹھوں گی
بہانہ کرکے موتیاں کا پروتی ہار بیٹھوں گی
جے مجموعی طو اُتے دیکھیا جائے تو عادل شاہی دور وچ نثری لکھتاں دے علاوہ شاعری نے بہت ترقی کيتی۔ اس دور دے شعراءنے ہر صنف سخن مثلاً مثنوی، قصیدہ، مرثیہ، غزل، رباعی، گیت تے دوہے سب وچ طبع آزمائی کيتی۔ اس دور وچ پہلی بار عشقیہ تے رزمیہ مثنویاں لکھی گئياں۔ مثنوی دے علاوہ قصیدہ نگاری دا آغاز ہواتے غزل نوں مقبولیت حاصل ہوئی۔ اس دور دی غزل وچ عورت دی طرف توں اظہارِ عشق اُتے زور اے۔ عشق دا تصور وی جسم نوں چھونے، لطف اندوز ہونے تے رنگ رلیاں منانے دی سطح اُتے اے۔ اسی دور وچ ریختی دا پہلا دیوان مرتب ہويا۔ غرض کہ اس دور وچ شاعری دی تمام اصناف سخن نوں نمائندگی ملی۔ بولی نوں وی ترقی نصیب ہوئی۔ جتھے تک نثری ادب دا تعلق اے اس دا موضوع زیادہ تر مسائل تصوف تک محدود اے۔
قطب شاہی دور سودھو
قطب شاہی سلطنت دا بانی سلطان قلی شاہ سی ۔ سلطان قلی شاہ وی عادل شاہی سلطنت دے بانی یوسف خان عادل دی طرح ایران توں جان بچا کر دکن آیا تے اپنی اعلیٰ صلاحیتاں، قابلیت، وفاداری تے سخت نوں شی دی بنا اُتے ترقی دی منزلاں طے کيتیاں تے صوبہ تلنگانہ دا صوبہ دار بن گیا۔ بہمنی سلطنت دے زوال دے بعد اپنی خود مختیاری دا اعلان کیتا تے دکن وچ اک ایسی سلطنت دی بنیاد رکھی جو کم و بیش اک سو اسی برس تک قائم رہی۔
قطب شاہی سلاطین علم و ادب توں خاص لگائو رکھدے سن تے اہل ہنر دی قدردانی کردے سن ۔ چنانچہ انہاں دی سرپرستی وچ مختلف علوم و فنون نے ترقی کيتی۔ قطب شاہی دور نوں تن ادوار وچ تقسیم کیتا جاندا اے۔
١) ابتدائی نوں شش جو 1508ءسے 1580 تک ہوئیاں
٢) عروج دا زمانہ جو 1580ءسے 1676ءتک جاری رہیا۔
٣) دور انتشار جو 1676ءسے شروع ہو کے 1687ءپرختم ہويا۔
تیسرا دور چونکہ حکومت کمزور ہونے دی وجہ توں انتشار دا دور اے اس لئی اس دور وچ علم وادب دے حوالے زیادہ قابلِ ذکر کم نئيں ہويا۔ آئیے ابتدائی دو ادوار دا جائزہ لیندے نيں۔
پہلا دور سودھو
سلطنت گولکنڈہ دے ابتدائی دور دے چار بادشاہ، سلطان قلی، جمشید قلی، سبحان قلی تے ابراہیم قلی اپنی سلطنت دے استحکم وچ مصروف رہے تے انتظام دی طرف زیادہ توجہ دتی لیکن ایہ بادشاہ وی صاحب ذوق سن ۔ اس طرح ابراہیم دی نوں ششاں توں ہی گولگنڈہ وچ علمی و ادبی فضا ءپیدا ہوئی تے عوام اردو بولی وچ دلچسپی لینے لگے۔ اس دور وچ فارسی شعراءکو فروغ حاصل ہويا لیکن ابراہیم دے عہد وچ اردو شعراءماں ملیا خیالی، ملیا فیروز تے سید محمود دے نام خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔
دوسرا دور سودھو
قطب شاہی سلطنت دا ایہ دور صحیح معناں وچ علم و ادب دی ترقی تے عروج دا دور اے۔ کیونکہ ابراہیم قطب شاہ نے جس طرح اہل علم و فضل دی قدردانی دی سی اوہدی وجہ توں دور دور توں اہل علم و فضل آکے دکن وچ جمع ہو چکے سن ۔ ابراہیم قطب شاہ دی وفات اُتے گولکنڈہ نوں محمد قلی قطب شاہ جداں حکمران نصیب ہويا۔ محمد قلی قطب شاہ دا دور کئی اعتبار توں اہمیت دا حامل اے۔ اس دا دور پرامن دور سی ۔ ایداں پرامن تے خوشحال زمانے وچ جدوں بادشاہ خود شعر و شاعری دا دلدادہ ہو تے اس دے دربار وچ اک توں ودھ کر اک ہیرا موجود ہو تو طاہر اے کہ دوسرے میداناں دی طرح علم و ادب دے میدان وچ وی زبردست ترقی ہوئی۔ چنانچہ ایہی وجہ اے کہ اس دور وچ سانوں ملیا وجہی، غواصی، احمد، ابن نشاطی وغیر ہ جداں بلند پایہ شاعراں تے ادیباں دے نام نظر آندے نيں۔ ذیل وچ اسيں اس دور دے مشہور شعراءاو رادبا دا تفصیل دے نال ذکر کردے نيں۔
قلی قطب شاہ سودھو
قلی قطب شاہ گولکنڈ ہ دے پنجويں فرما رواں سن ۔ محمد قلی قطب شاہ اردو دا پہلا صاحب دیوان شاعر اے۔ بقول ڈاکٹر محی الدین قادری، اوہ اردو بولی وادب دا محسن اعظم اے۔ انتظام سلطنت دے بعد اسنوں جے کسی چیز توں دلچسپی سی تو اردوسخن ہی سی ۔ اس نے ابتدائی ایام وچ اردو دی سرپرستی دی تے اسنوں اپنے جذبات و احساست دے اظہار دا وسیلہ بنا کے اک نويں توانائی بخشی ۔
قلی قطب شاہ نے ہر صنف سخن وچ طبع آزمائی دی لیکن اوہدی غزلاں خاص طور توں قابلِ توجہ نيں۔ انہاں غزلاں وچ ہندی اثرات ہونے دی وجہ توں اظہار محبت عورت دی طرف توں اے۔ اوہدی غزل وچ سوز و گداز وی اے تے جذگل کيتی بے ساختگی وی ملدی اے۔ اس نے غزل دے موضوعات وچ اضافہ کیتا تے اسنوں محض غم ِ جاناں تک محدود نئيں رکھیا۔
تیری الفت کا میں سرمست ہور متوال ہوں پیارے
نہیں ہوتا بجز اس کے کسی مئے کا اثر مجھ کو
محمد قلی قطب شاہ دے دیوان وچ وڈا تنوع تے رنگا رنگی اے۔ اس نے مختلف موضوعات اُتے نظماں لکھياں۔ اس دے دیوان وچ نیچر ل شاعری دا وڈا ذخیرہ موجود اے۔ اس دے ہاں ہلا ل عید، ترکاری، پھل، پھول، سالگرہ، رسم جلوہ، ہور روسومات شادی بیاہ، شب معراج، عید رمضان، عید الاضحیٰٰ، وغیرہ اُتے وی نظماں مندیاں نيں۔ جو اس وقت دے دکن دی مکمل تصویر کشی کردی ہوئی نظر آندیاں نيں۔
ملیا وجہی سودھو
محمد قلی قطب دے اسيں عصر شعراءماں ملا وجہی سب توں وڈا شاعر اے۔ وجہی دا سب توں وڈا دا رنامہ اردو پہلی نثری کتاب ”سب رس “ اے۔ جو فتاحی نیشاپوری دی کہانی ”حسن و دل “ دا اردو ترجمہ اے۔ "سب رس" کئی حوالےآں توں بہت اہم کتاب اے۔ اوہدی عبارت مسجع و مقفٰی اے۔ لیکن اردو انشائیہ نگاری دے ابتدائی خطوط سانوں ملیا وجہی دے ہاں اس کتاب وچ نظر آندے نيں۔
وجہی نے 1400ءماں اک مثنوی ”قطب مشتری “ دے نام توں لکھی اس وچ اُس نے بھج متی دے نال بادشاہ دے عشق دی داستان بیان کيتی اے۔ مگر صاف صاف نام لکھنے دی بجائے بھج متی دی جگہ مشتری لکھاتے اسنوں بنگال دی شہزادی دسیا اے۔ قطب مشتری وجہی دے شاعرانہ کمال دا اعلیٰ نمونہ اے اس وچ بولی دی برجستگی تے صفائی دے علاوہ مرقع نگاری دے عمدہ نمونے وی ملدے نيں۔ جنہاں توں اس دور دی مجلسی تے تہذیبی زندگی اُتے روشنی پیندی اے۔
سلطان محمد قلی شاہ سودھو
سلطان محمد ”قلی قطب شاہ “ دا بھتیجا تے داماد سی جو اوہدی وفات دے بعد تخت نشین ہويا۔ اوہ خود شاعر سی لیکن نغمہ تے عشقیہ شاعری توں پ رہی ز کردا سی ۔ اس نے اردو فارسی دونے زباناں وچ شعر کہے۔ اسنوں علم وفضل او ر تاریخ توں گہرا لگائو سی ۔ اوہدی شاعری پربھی تصوف،مذہب تے فلسفہ دا اثر نمایاں اے۔ اوہ ظل اللہ تخلص کردا سی ۔ مگر اس دا دیوان نایاب اے۔
ملک الشعراءغواصی سودھو
غواضی نوں گولکنڈہ دا ملک شعراءسمجھیا جاندا اے۔ محمد قلی قطب شاہ دے عہد وچ وجہی نوں غواضی دے شاعرانہ کمال نے حسد وچ مبتلا رکھیا۔ تے اسنوں دربار توں دور رکھنے دی ہر ممکن نوں شش کيتی۔ جس دے وجہ توں قلی قطب شاہ دے دربار وچ غواضی نوں اپنے کمال دی داد نہ مل سکيتی۔ مگر عبد اللہ قطب شاہ دے تخت نشین ہُندے نيں غواضی نے اپنی مثنوی ” سیف الملوک و بدیع الجمال “ وچ معمولی رد بدل کرکے اسنوں سلطان دی خدمت وچ پیش کر دتا۔ چنانچہ غواصی نوں ملک الشعراءبنا دتا گیا۔ غواصی دی دوسری مثنوی ”طوطی نامہ “ پہلی مثنوی توں زیادہ ضخیم تے دلچسپ اے۔ ایہ دراصل فارسی دے ”طوطی نامہ “ دا ترجمہ اے۔ ”طوطی نامہ “ دی بولی اوہدی پہلی مثنوی توں زیادہ سلیس تے دلکش اے مگر شاعرانہ خصوصیات تے نزاکتاں پہلی مثنوی وچ زیادہ نيں۔ ا سکے علاوہ غواصی دی اک ہور مثنوی ”مینا ستوندی “ کچھ عرصہ قبل دریافت ہوئی اے۔ مثنوی دے علاوہ اس دے کلام وچ غزل، قصیدہ تے مرثیہ وی ملدے نيں۔
سلطان عبد اللہ قطب شاہ سودھو
عبد اللہ قطب شاہ گولکنڈہ دا ساتواں حکمران سی ۔ اوہدی عادات و خصائل اپنے نانا قطب شاہ توں بہت ملدی جلتی سن۔ چنانچہ اس دے عہد وچ اوہ تمام رنگ رلیاں تے تقاریب فیر توں جاریہوگئياں جو سلطان محمد دے عہد وچ منسوخ سن۔ سلطا ن نوں شعر و سخن توں بہت زیادہ لگائو سی ۔ اُسی نے فارسی تے اردو دونے زباناں وچ شعر کہے۔ اُس نے موسیقی دے متعلق وی اک کتاب لکھی۔ سلطان نے حافظ دی غزلاں دے ترجمے وی کیتے۔ عبد اللہ قطب شاہ جمالیاتی اعتبار توں محمد قلی قطب شاہ دی روایت دے شاعر نيں۔ اس دے ہاں متعلقات حسن دا ذکر کثرت توں اے۔ اس دے اشعار وچ مغل دور دے جمالیاتی طرز احساوہدی جھلکیاں نظرآندیاں نيں۔
ابن نشاطی سودھو
شعرائے گولکنڈہ وچ ابن نشاطی اک عظیم فنکار دی حیثیت رکھدا اے۔ انہاں دی زندگی دے حالات معلوم نئيں۔ ”پھول بن “ انہاں دی لافانی مثنوی اے۔ جس توں اس دے بارے وچ کچھ کچھ اشارے ملدے نيں۔ نشاطی نہ صرف شاعر سی بلکہ انشاءپرداز بھی۔ اوہ درباری شاعر دی بجائے اک عوامی فنکار سی جو دربار توں زیادہ عوام وچ مقبول سی ۔ بولی دی سادگی تے سلاست دے اعتبار توں مثنوی ” پھول بن“شاعری دا اچھا نمونہ کہی جا سکدی اے۔
طبعی سودھو
ڈاکٹر زور دے نزدیک طبعی، ابن نشاطی دے بعد حیدرآباد دا سب توں وڈا استاد سخن گزریا اے۔ ابن نشاطی دی طرح اوہ وی آزاد منش سی ۔ اس نے وی دربار توں نوں ئی تعلق نہ رکھیا۔ طبعی نے ١٧٠١ءماں مثنوی ”بہر و گل اندام “ لکھی۔ جودکنی اردو دے بہترین دا رناواں وچوں اے۔ بولی دی سلاست تے شستگی قابل ِ داد اے۔ اوہدی ایہ مثنوی نہ صرف بولی دے اعتار توں بلکہ ادبی اعتبار توں فن دے اعلیٰ نمونےآں وچ شمار ہُندی اے۔ طبعی نے شاعرانہ تشبیہات و استعارات وچ مقامی تے فارسی دونے روایتاں نوں ملیا دتا اے۔
مجموعی طور توں دیکھیا جائے تو اس عہد وچ اردو بولی و ادب نوں بہت زیادہ فروغ حاصل ہويا۔ اس دا سبب ایہ سی کہ جتھے قطب شاہی حکمران اہل علم و ہنر دی سرپرستی کردے سن اوتھے انہاں وچوں اکثر و بیشتر شعر و شاعری دے رسیا سن ۔ انہاں دے دور وچ قصیدہ، مثنوی، غزل دے میدان وچ دا فی کم ہويا۔ بولی دی ابتدائی صورت ہونے دے باوجود بہترین تخلیقات منظر عام اُتے آئیاں ۔
ولی دکنی سودھو
ولی دے خاندان ،مقام پیدائش تے تاریخ وفات سبھی دے متعلق وثوق توں کچھ نئيں کہیا جاسکدا۔ بعض محققین دے خیال وچ احمد نگر وچ پیدا ہوئے۔ لیکن میر تقی میر دے نکات الشعراءکے حوالے توں جائے پیدائش اور نگ آباد تے سنہ ولادت 1668ءتسلیم کیتا جاندا اے۔ نام وی نزاعی اے لیکن ڈاکٹر جمیل جالبی، ولی محمد نوں اصل نام تسلیم کردے نيں۔
ولی نوں بلاشبہ جنوبی ہند ہی نئيں بلکہ اردو دے عظیم شعراء وچ شمار کیتا جا سکدا اے بلکہ عابد علی عابد نے تو ٹی ایس ایلیٹ دے معیار دے مطابق صرف ولی نوں اردو شاعری وچ ”کلاسیک “ دی مثال تسلیم کیااے۔ دکنی شعرا ءنے غزل دے ڈھانچے نوں تو اپنایا لیکن اس دے مزاج توں پوری طرح شیر و شکر نہ ہو سکے۔ چنانچہ انہاں دی غزل اُتے ہندی شاعری دے اثرات نمایاں نيں۔ لیکن ولی نے لسانی اجتہاد توں کم لیندے ہوئے فارسی شاعری دا بغور مطالعہ کیتا۔ غزل دے مزاج نوں سمجھیا تے فارسی غزل توں استفادہ کردے ہوئے اردو غزل نوں مستحکم بنیاداں اُتے استوار کیتا۔ ولی نے نہ صرف مضامین نوں وسعت دتی بلکہ لسانی اعتبار توں وی گراں قدر خدمات انجام دتیاں
ولی دی شاعری وچ زندگی توں بھر پور لب و لہجہ ملدا اے جو سانوں زندگی دی زرخیزی دا احساس دلاندا اے۔ اس دا تصور حسن نشاطیہ لے توں بھرپور اے۔ لیکن ایہ نشاطیہ انداز کدی حد توں متجاوز نئيں ہُندا۔ ولی دی شاعری وچ فطرت دا تمام حسن سمٹ کرآ گیا اے۔
نہ جائوں صحنِ گلشن میں خوش آتا نہیں مجھ نوں
بغیر از ماہ رو ہرگز تماشا ماہتابی دا
صنم مجھ دیدہ و دل میں گزر کر
ہوا ہے باغ ہے آب رواں ہے
ولی دا تصور عشق پاکیزہ اے عشق نوں اوہ ہادی و رہبر تصور رکردے نيں۔ تے محبوب دے حسن و جمال دی تعریف و توصیف کردے وقت سراپا نگاری وچ دلچسپی لیندے نيں۔ اس دے نال نال صوفیانہ تصورات وی انہاں دی شاعری وچ ملدے نيں۔
حسن تھا عالم تجرید میں سب سوں آزاد
طالب عشق ہوا صورت انسان میں آ
اس گل وچ نوں ئی شک نئيں کہ شمالی ہند وچ اردو شاعری دا باقاعدہ آغاز ولی دے دیوان دی بدولت ہويا۔ انہاں دا اثر معاصرین تے مقلدین اُتے موقوف نئيں بلکہ انہاں دے اثرات اج تک محسوس کیتے جا سکدے نيں۔