ارتقائی حیاتیات
ارتقائی حیاتیات (انگریزی: Evolutionary biology) حیاتیات دی اک ذیلی شاخ اے جس وچ انہاں ارتقائی طریقہ ہائے کار دے اصول و قوانین مطالعہ کيتا جاندا اے جس دے ذریعہ زمین وچ حیاتی تنوع وجود پزیر ہُندا اے۔ جو افراد اس موضوع دے ماہر ہُندے نيں انھاں ماہرین ارتقائی حیاتیات کہیا جاندا اے۔
نظریہ ارتقا
سودھوایہ دونے تصورات کہ زندگی اپنی مختلف شکلاں وچ جامد اے، تمام مخلوقات شروع توں ايسے طرح وجود وچ آئیاں نيں تے انہاں وچ کوئی باہمی رشتہ نئيں تے نہ انہاں وچ کوئی ارتقا اے۔ دوسرا ایہ اے کہ زندگی اپنے آغاز توں لے کے ہن تک پیہم اک سلسلہ ارتقا وچ سفر کر رہی اے تے ہر لمحہ تبدیل ہوئے رہی اے تے آئندہ وی اس طرح دی تبدیلی تے تغیر جا رہی رہے گا۔ نہایت قدیم زمانے توں مفکرین تے سائنس دان کہندے رہے نيں۔ ارتقا دا ایہ نظریہ ڈارون نے پہلی دفعہ پیش نئيں کيتا، بلکہ اس توں بہت پہلے ارتقا دی حقیقت دی جانب اشارات ملدے نيں۔ مثلاً قدیم یونانی مفکر، فلسفی تے ماہر فلکیات ہیراقلیطس (Heraclitus) دا نظریہ سی کہ دنیا دی تمام چیزاں مسلسل تغیر پزیر نيں۔ اوہ کہندا اے کہ زیادہ تر اہل فکر لوگوس (Logos، لفظی معنی عقل، تعقل، خیال، کلام، رائے وغیرہ، مراد قانون کائنات) نوں نئيں سمجھدے۔ ایہی وجہ اے کہ اوہ کائنات دے بارے وچ غلط رائے قائم کردے نيں۔ اس دا خیال سی کہ ’ قانون کائنات ‘ دے ذریعہ کائنات دی تمام چیزاں آپس وچ مربوط نيں تے ايسے قانون دے تحت تمام قدرتی واقعات رونما ہُندے نيں۔ ايسے قانون دا اک اہم مظہر ایہ اے کہ دو متعضاد چیزاں وچ اک اندرونی رشتہ پایا جاندا اے۔ مثلاً صحت تے بیماری اک دوسرے دا تعین کردے نيں۔ نیکی تے بدی سرد و گرم اک دوسرے دے بغیر اپنا مفہوم کھو دین گے۔ اس طرح اوہ ایہ وی کہندا اے کہ ہر چیز دے دو متعضاد پہلو ہوئے سکدے نيں۔ مثلاً سمندر دا پانی نقصان دہ وی اے ) انساناں دے لے ے ( تے مفید بھی۔ ) مچھلیاں دے لئی ( اس دا کہنا سی کسی کیفیت یا چیز دا ثبات و دوام ظاہری، سطحی تے عارضی اے۔ جدوں کہ تغیر اصلی تے ابدی حقیقت اے۔ اک ہور یونانی فلسفی اناکسی مینڈ جو فلکیات دا بانی سمجھیا جاندا اے، اس دا خیال سی مٹی، ہويا، اگ تے پانی توں ہی امتزاجات تے افتراقات توں لا تعداد دنیاواں جنم لیندی نيں تے فیر تباہ ہوجاندیاں نيں تے ایہ سب کچھ لامتناہی طور اُتے جاری رہندا اے۔ اس ایہ خیال سی کہ انسان مچھلی توں ملدی جلدی مخلوق توں ترقی پا کر وجود وچ آیا۔ اس طرح مسلمان مفکرین دیاں تحریراں وچ وی اس دا ذکر ملدا اے۔ خاص کر انہاں مسکویہ تحریراں وچ ۔ لیکن انہاں مسکویہ تے دوسرے مفکرین انسان دا نیڑے دا رشتہ دار گھوڑے نوں ٹہرایا اے۔ اس طرح اس دا ذکر اخوان صفاء دیاں تحریراں وچ ملدا اے، لیکن بہت اُلجھیا ہويا۔
فرانس دے ماہر حیاتیات و نباتات ژاں بیپتست نے 1809 وچ اپنی کتاب ’فلسفہ حیات‘ وچ ایہ ثابت کرنے دی کوشش کيتی کہ زندگی اپنی مختلف شکلاں وچ ارتقا توں جڑی ہوئی اے۔ الفریڈ ویلس نے 1858 وچ وی ارتقا دی حقیقت نوں ثابت کرنے دی کوشش کيتی۔ اس دے بعد چالس ڈارون نے اس نظریہ نوں انقلابی شکل دی۔ اس دی کتاب آغاز انواع جو 1859 وچ شائع ہوئی سی۔ اس دے بعد ہزاراں سائنس داناں نے سائنس دے مختلف شعبےآں وچ کم کردے ہوئے ایسی بے شمار حقیقتاں نوں دریافت کيتا اے۔ جس توں اس نظریہ دی تائید ہُندی اے تے ہن ارتقا دی حقیقت سائنس دی دنیا وچ مسلمہ ہوچکی اے۔
اس نظرے اُتے وقتاً وقتاً جو اعتراضات سائنسداناں دی طرف توں کیتے گئے، اوہ ضمنی حقائق اُتے مبنی ہُندے نيں تے اس دے نتیجے وچ ہونے والی تحقیق اسنوں ہور مستحکم کرنے دا باعث بندی اے۔ اس نظریہ نوں بنیادی طور اُتے رد کرنے والے دنیا وچ صرف مذہبی مفکرین نيں یا ایداں دے عینیت پسند سائنس دان جو مذہبی تبلیغ وچ دلچسپی رکھدی نيں۔ گزشتہ صدی وچ ایہ خیال عام سی کہ اک بچہ ماں دے بیٹ وچ قرار حمل توں لے کے پیدائش تک نو ماہ تک دے عرصہ وچ ترتیب وار انہاں مراحل توں گزردا اے کہ جنہاں توں کائنات دے اندر زندگی نے اپنے ارتقا دے سفر آغاز ظہور انسان تک ساڈھے تن ارب سال گزاری اے۔ ایہ تفصیلات وچ تاں درست نئيں لیکن اس وچ بنیادی صداقت دا عنصر ضرور پایا جاندا اے۔ علم جنین ) ایمبر لوجی ( دی جدید ترین تحقیقات توں ظاہر ہُندا اے کہ ریڑھ دی ہڈی والے جانوراں دے بچے ( بشمول انسان ) حمل ٹہرنے توں لے کے پیدائش تک اک جداں مراحل طہ کردے نيں۔ ابتدا وچ ایداں دے تمام جانداراں دے جنین اک دوسرے دا مماثل ہُندے نيں۔ بعد وچ آہستہ آہستہ انہاں وچ اختلاف واضح ہونے لگدے نيں۔ آخر وچ ایہ بالکل وکھ شکل دے ہوجاندے نيں۔
اس توں ثابت ہُندا کہ تمام جانداراں دے درمیان زبردست ارتقائی رشتہ اے۔ سائنس دے مختلف شعبے جس دے مطالعہ توں ارتقائے حیات دا ثبوت ملدا اے، انہاں وچ علم الابدن ( بیا لوجی ) خاص کر اس تحقیقی شعبے (علم الانواع ) ٹیکسانومی ( علم العضا، ) اناٹومی( تے علم جنین ) ایمیبریا لوجی ( شامل نيں۔ علم الابدان دے علاوہ ماحولیات ) ایکا لوجی ( قدیم بناتات قدیم حیوانیات ) پیل اونٹالوجی ( وچ سائنسی تحیقات تے علم آثار ) متجحرات ( تے زمانہ تریخ توں پہلے دی قدیم مصنوعات وغیرہ دے سائنسی مطالعہ شامل اے ۔
علم الانوع دی شہادت
سودھوعلم الانوع دا دائرہ زندگی دے مختلف انواع SPECIES خصوصی مطالعہ کرنا اے۔ انہاں دی تعریف، وضاحت تے درجہ بندی کرنا اے۔ جے انوع وچ اپنی اپنی نوع دی مختلف صفات خلط ملط ہُندیاں نيں تاں اس علم دی شاید ضرورت نہ ہُندی تے اس دی گواہی وی درست نئيں ہُندی، لیکن چونکہ ہر نوع دے جملہ افراد اپنی نوع دی خصوصیات لازمی طور اُتے رکھدے نيں۔ اس لئی نوع دی درجہ بندی ممکن اے تے انہاں دے درمیان روابط دی تلاش وی ممکن اے۔ مثلاً سب مرغیاں انڈے دیندی نيں۔ لیکن کوئی مرغی انڈے تے کوئی بچے یا فیر کوئی پرندہ اُتے کھدا تے کسی پرندے دے بال ہُندے یا گندم دے اک پودے اُتے کوئی تاں گندم دا سٹہ ہُندا تے کوئی جوار دا یا باجرے دا تاں علم الانوع، ارتقا دے نظریہ وچ کوئی مدد نہ کر سکدا سی۔ لیکن علم الانوع ایہ ثابت کردا اے کہ مختلف انواع نوں مشترکہ خصوصیات دے پیش نظر چند گروہاں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے۔ اس طرح توں انواع، قسماں، خاندان، سلسلہ، جماعت، خیل تے سلطنت وچ کائی توں لے کے برگد تک تے جانداراں دی سلطنت وچ پوٹوزو یک خلوی، خوربینی جانوراں توں لے کرآزاد شیر داراں تک مختلف انواع وچ اک باہمی رشتہ پایا جاندا اے، جو کسی مشترک جد اُتے مبنی ہونے دا ثبوت بہم پہچاندا اے تے ایويں نظریہ ارتقا دی صداقت دی گواہی دیندا اے۔
تقابلی علم الاعضا دی شہادت
سودھومختلف پودواں تے جانوراں دے جسمانی ڈھانچاں دا تقابلی مطالہ وی مشترکہ اوصاف دی نشان دہی کردا اے تے ایويں مشترکہ جد دا اک ہور ثبوت فراہم کردا اے۔ مثلاً مینڈک، چھپکلی، درندے تے شیر دار جانداراں دے جسماں وچ ہڈیاں دے ڈھانچے بنیادی ساخت اک ورگی اے۔ جو ثابت کردی اے کہ انہاں سب دا جد امجد اک ہی اے جو کوئی ریڑھ دی ہڈی والا جاندار سی۔ ايسے طرح تمام شیر دار جانوراں دے اعظائ دا بنیادی نظام اکو جیہا اے، خواہ ایہ جانور تیرنے والے ہاں یا خشکی اُتے چلنے والے، رینگنے والے ہاں یا اڑنے والے ۔
علم حنین دی شہادت
سودھوپیدائش توں پہلے کسی وی جاندار دا جنین جنہاں مراحل توں گزردا اے، اوہ حیرت انگیز حد تک اک جداں ہُندے نيں۔ چاہے جنین ماں دے پیٹ وچ ہوئے یا انڈے وچ ۔ جے مثال دے طور اُتے ریڑھ والے مختلف جانداراں دے جنین دی افزائش دا مطالعہ کيتا جائے تاں ابتدائی مراحل وچ ایہ سب اک جداں ہُندے نيں۔ جے مچھلی، چھپکلی تے بارہ سنگھے دے ابتدائی حنین سامنے رکھ دتے جاواں تاں ماہرین دے لئی ایہ دسنیا مشکل ہوئے گا کہ انہاں وچوں کون سا جنین کس جاندار دا اے۔ ایہ مماثلت اس گل دا ثبوت اے کہ نسلی طور اُتے ماضی قدیم وچ ایہ سب اک مشترکہ جد نال تعلق رکھدے نيں۔
ماحولیات دی شہادت
سودھودنیا دے کونے کونے وچ بکھرے ہوئے جانداراں دی نسلاں تے ہور زندہ اجسام دی شکلاں بعض اوقات ایداں دے عجیب و غریب مظاہر نوں سامنے لاندی اے ں، جنہاں دا کوئی دوسرا سائنسی جواب نظریہ ارتقا دے ممکن نئيں اے۔ مثلاً نیڑے نیڑے واقع کئی سمندری جزیراں وچ ایداں دے پرندے پائے جاندے نيں جو اک دوسرے توں مختلف نيں، مگر اپنے نیڑےی براعظماں دے پرندےآں توں مماثل نيں۔ ايسے طرح اک ہور عجیب گل ایہ اے کہ اک ورگی آب و ہوا رکھنے والے دو علاقےآں وچ اک جداں جانور نئيں پائے جاندے نيں۔ مثلاً برازیل تے افریقہ دی آب و ہوا اک ورگی اے۔ مگر افریقہ وچ گوریلے تے ہاتھی نيں، جدوں کہ برازیل وچ ایہ جانور نئيں نيں۔ انہاں پہلیاں دا جواب صرف نظریہ ارتقا دے پاس اے کہ ایہ جانور انہاں اجداد دی نسل توں نيں، جو اس بر اعظماں وچ وجود آئے نيں تے بعد وچ زیادہ ساز گار ماحول والے علاقےآں دی طرف چلے گئے۔ ايسے قسم دے سفر وچ قدرتی رکاوٹاں آخری حد دا کم کردیاں سن۔ پانی والے جانوراں دے لئی خشکی دا وڈا ٹکرا تے خشکی دے جانوراں دے لئی کوئی سمندر۔
اس طرح اک دلچسپ مثال گھڑیال دی اے، اس دی دو نسلاں دنیا وچ دور دراز موجود نيں۔ اک مشرقی ریاست ہائے متحدہ امریکا تے دوسری عوامی جمہوریہ چین وچ ۔ انہاں دے اجداد قدیم زمانےآں توں ایشیائ توں لے کے فلوریڈا تک پھیلے ہوئے سن تے خشکی دے اس معدوم راستے اُتے جاندے سن، جو کسی زمانے وچ روس نوں الاسکا توں ملاندا سی۔ اس راستہ دے معدوم ہوئے جانے توں ایہ دونے نسلاں اپنے ماحول دے اثر توں قدرے تبدیل ہُندی گئياں۔ لیکن دو انتہائی دور دراز علاقےآں وچ اج وی موجود نيں۔ ایويں نظریہ ارتقا انہاں جغرافیائی پہلیاں دے تسلی بخش جواب پیش کردا اے۔
متجحرات دی شہادت
سودھولیکن سب توں مسکت دلیل خود انہاں خزانےآں دی اے۔ جو زمین نے اپنے سینے وچ لکھاں کروڑاں سالاں توں چھپا کر حفاظت توں رکھے سن ۔ ایہ انہاں زندہ جانداراں تے نباتات دے پتھرائے ہوئے ڈھانچے نيں، جو لکھاں کروڑاں سال پہلے زمین اُتے چلدے سن یا لہلہاندے سن ۔ ایہ متجحرات مختلف زمانےآں نال تعلق رکھدے نيں تے زمانی ترتیب توں انہاں مطالعہ کرنے توں پتہ چلدا اے کہ جِنّا قدیم کوئی پودا یا جاندار اے، اس دی ساخت اِنّی ہی سادہ اے۔ جدوں کہ انہاں دی زیادہ ترقی یافتہ شکلاں یعنی زیادہ پیچیدہ تے باصلاحیت شکلاں بعد وچ نمودار ہُندی گئياں۔ متجحرات دا تسلی بخش سائنسی جواب صرف نظریہ ارتقا دے کسی دے پاس نئيں اے۔
ارتقا دا طریقہ کار
سودھوارتقا دا عمل عمموماً دو قوتاں دا مرحون منت رہیا اے۔ اک اندرونی جینیاتی تبدیلی تے دوسرا ماحول دی مواقت یا عدم مواقت دا اثر۔ جینیاتی تبدیلی دا جدید تصور ایہ اے کہ ایہ اچانک ہُندی اے۔ کیوں ہُندی اے ؟ آیا کوئی کائناتی شعاعاں اچانک پڑنے توں، کسی نويں کیمیائی مواد دے انجدب توں یا کسی تے وجہ یا وجوہات سے؟ اس گل دا کوئی جواب نئيں معلوم، مگر ایہ حقیقت اپنی جگہ حقیقت اے۔
دوسرا ماحول دا اثر اے۔ ماحول ارتقا دی شرائط مہیا کردا اے۔ حیات دے اندر جو تبدیلی دی صلاحیت اسنوں ماحول دی موافقت اک خاص رخ اُتے لے جاندی اے تے مخالفت اسنوں کچل دیندی اے۔ لہذا زیادہ اہل جسم و ماحول دی مطلوبہ تبدیلیاں توں دو چار ہوئے کے زندہ رہ جاندا اے تے ناہل تبدیل نہ ہوسکنے دے باعث راستہ وچ ہی رہے جاندا اے۔ قدرتی انتخاب تے بقائے صلح دا قانون ارتقا دے خارجی عوامل نيں، جدوں کہ باطنی عامل جنین دی تبدیلی اے۔
بے ریڑھ دے جانوراں دا ارتقا
سودھوتقریباً تن ارب ايسے کروڑ سال پہلے یک خلوی خلیہ توں زندگی دی ابتدا ہوئی سی۔ ایہ زندہ مخلوق نہ نباتات وچ شمار ہُندی سی تے نہ ہی حیوانات وچ ۔ نباتات تے حیوانات دی علیحدگی دا آغاز اج توں تقریباً تن ارب سال پہلے ہويا سی۔ نباتات تے حیوانات دی علیحدگی دا آغاز اج توں کوئی اک ارب سال پہلے ہويا سی۔ اس وقت تک نباتات تے حیوانات یک خلیاتی مرحلے وچ سن تے ایہ دونے پانی دے اندر سن ۔ ایہ ارتقا شروع کِداں ہويا، ایہ وی سربستہ راز اے۔ کیوں کہ حاصل شدہ متجحرات دے دور توں پہلے دے زمانے نال تعلق رکھدا سی۔ بہرحال یک خلیاتی جسماں وچ ارتقا دی پہلی ایہ سی کہ کثیر خلیاتی جسم پیدا ہوئے۔ اس عمل دا زمانہ سٹھ کروڑ پہلے سمجھیا جاندا اے۔ قدیم کائی تے بکٹیریا دے متجحرات جنوبی افریقہ وچ ملے نيں۔ انہاں دی عمر علیٰ الترتیب تن ارب دس کروڑ سال تے دو ارب ستر کروڑ سال اے۔ اس طرح انٹاریو ) کنیڈا ( توں جو ایداں دے ہی متجحرات ملے نيں اوہ اک ارب نوے کروڑ سال پرانے نيں۔ ایداں دے قدیم متجحرات دی تعداد کم اے۔ اُتے سٹھ کروڑ سال پہلے دے زمانے توں لے کے بعد دے تمام ادوار دے متجحرات وافر دستیاب نيں۔ انہاں دے مطالعہ توں معلوم ہُندا اے کہ ابتدائی جسماں وچ خلیاں دی تعداد مختصر ہُندی سی تے خلیاں دی ترتیب دو پرتاں وچ ہُندی سی، جنہاں وچ ریشاں دا کچھ فرق ہُندا سی، مگر اعضائ دا وجود نئيں سی۔ سٹھ کروڑ سال پہلے کئی جاندار وجود وچ آچکے سن جو تقریباً سب دے سب پانی وچ رہندے سن ۔
یک خلوی جسماں وچ ارتقا دی پہلی تبدیلی تاں ایہ سی کہ کثیر الخلیاتی جسم نمودار ہوئے۔ دوسری وڈی تبدیلی ایہ ہوئی کہ خلیاں دی تن پرتاں وچ جسماں دا ظہور ہويا۔ جس دے باعث۔ درمیانی پرت وچ پٹھاں دا ظہور ہويا۔ جس دے باعث اس وچ حرکت کرنے دی صلاحیت وچ وادھا ہويا۔ جسم دے مختلف تقسیم منت ہوئی تے سر تے دم دا فرق پیدا ہويا۔
تیسری تبدیلی ایہ ہوئی کہ ٹکراں وچ منقسم جسم وجود وچ آئے۔ دوسرے انہاں دے اندر کچھ کھوکھلا حصہ وی پیدا ہويا۔ انہاں خصوصیات دے نتیجے وچ جوڑ دار کیڑے پیدا ہوئے۔ اج وی ایداں دے کیڑاں دا نمائندہ کیچوا موجود اے۔ ایہ دونے خصوصیات بعد وچ زیادہ ترقی یافتہ بے ریڑھ تے ریڑھ دار جانوراں دے جسمانی نظام دی بنیاد بنے۔
چوتھی وڈی ایہ ترقی ہوئی کہ ٹکڑےآں وچ منقسم کھوکھلے جسماں دے نال جوڑ دار اعضائ ہور لگ گئے تے اک نواں بے ریڑھ جانور پیدا ہويا۔ اس جانور دے لئی اک جگہ توں دوسری جگہ حرکت کرنا انتہائی آسان ہوئے گیا۔ انہاں توں ترقی کرکے جڑے ہوئے پیراں والے جانور پیدا ہوئے تے کروڑ ہا کروڑ سال پہلے زندگی انہاں شکلاں وچ قدیم سمندراں موجود سن ۔ انہاں دی اولاد وچوں سمندری بچھو پیدا ہوئے تے فیر سانس لینے والے سمندری حشرات پیدا ہوئے۔ سب توں پہلے کیڑے تقریباً تقریباً 32 کروڑ پنجاہ لکھ سال پہلے صفحہ ہستی اُتے نمودار ہوئے۔ تتلیاں اس زمانے وچ نمودار ہوئیاں جدوں نباتات دی دنیا وچ پھولدار پودے وجود وچ آئے۔ اُتے گزشتہ بارہ کروڑ سال توں بے ریڑھ جانوراں وچ کوئی ہور عظیم تبدیلی نئيں ہوئی۔
ریڑھ دار جانوراں دا ارتقا
سودھوریڑھ والے جانور دنیا دی تمام جاندار قسماں دی سب توں ترقی یافتہ قسم اے۔ انہاں دا ظہور اج توں تقریباً پنجاہ کروڑ سال پہلے ہويا سی۔ ایہ جانور ۔۔۔۔۔ دنیا دا سب توں پہلا ریڑھ دار جانور جوڈے دے بغیر مچھلیاں سن۔ لیکن انہاں دی ریڑھ دی ہڈی باقیدہ کوئی ہڈی نئيں سی۔ بلکہ پتلے توں دھاگہ دی طرح سی، جو گوشت دے ریشاں توں قدرے سخت سی۔
رفتہ رفتہ انہاں وچ غضروف یعنی مرمری ہڈی ( نرم ہڈی ) دا ڈھانچہ نمودار ہويا تے دنیا وچ سب توں پہلے ہڈیاں والا ایسا جسم نمودار ہويا تے جس دا جوڈا وی سی تے دو تے دو دی تعداد وچ خارجی اعضائ وی سن ۔ ایہ سی ہڈیاں تے جوڈے والی قدیم مچھلی۔ اس دا زمانہ وجود تقریباً 45 کروڑ سال پرانا اے۔ انہاں مچھلیاں دے کچھ پتھرائے ہوئے ڈھانچے دستیاب ہوئے نيں۔ جو 45 کروڑ سال پرانے نيں۔
اج کل دی کئی سمندری مچھلیاں مثلاً پھیپھڑے دار مچھلیاں، ریڑھ دار، پنکھ والی مچھلیاں تے گوشت دار پنکھ والی مچھلیاں ايسے زمانے نال تعلق رکھدی نيں۔ گوشت دار مچھلیاں دے ایداں دے اعضائ سن جو بعد وچ بازوواں تے ٹانگاں وچ تبدیل ہونے دی بنیاد بنے۔ دوسرا ریڑھ دار جانوراں دے ارتقا دے دوران ایہ ہويا کہ ایداں دے جانور پیدا ہوئے جو پانی تے خشکی دونے اُتے رہ سکدے سن ۔۔۔۔ جل تھلیئے جانور، ایہ ایداں دے ہويا کہ انہاں دے بازو تے لتاں ( یا ایويں کہیے چار لتاں ) نکل آئیاں ۔ ہور سانس لینے دے لئی گلپھڑاں دی جگہ پھیپھڑاں نے جنم لیا۔ جل تھلیئے جانوراں دے وجود دا زمانہ چالیس کروڑ سال پرانا اے۔ انہاں دے چالیس کروڑ سال پرانے متجحرات وی ملے نيں۔ انہاں دے وجود وچ آنے دا اک وڈا نتیجہ ایہ ہويا کہ ایہ خشدی ميں دور دراز پھیل گئے تے ایويں زمینی زندگی دا آغاز ہويا۔ چونکہ پانی وچ تیرنے دے لئی چھوٹے چھوٹے بازوواں تے ٹانگاں دی ضرورت سی تے ایہ بہر حال پیداوار پانی کيتی سی، اس لئی جدوں خشکی اُتے آئے تاں انہاں دی لتاں چھوٹی تے جسم بھدے سن ۔ ایہ جانور چھوٹی چھوٹی ٹانگاں دے نال رینگ کر چلدے سن ۔ انہاں دے ظہور دا زمانہ 38 کروڑ سال پرانا اے۔ ایہ گھنے جنگلاں وچ گھوم فیر کر رفتہ رفتہ کافی تبدیل ہوئے گئے۔ مگر پیدائش دا عمل پانی وچ جاکے کردے سن ۔
تیسری وڈی تبدیلی ایہ ہوئی کہ انہاں جانداراں نے زمین اُتے انڈے دینے شروع کر دتے۔ جس دے نتیجے وچ انہاں دا پانی توں بنیادی رشتہ ختم ہوئے گیا۔ ہن ایہ جنگل دے رینگنے والے جانور سن، انہاں دا جنم 30 کروڑ سال پہلے ہويا سی۔ آہستہ آہستہ انہاں دی لاتعداد قسماں نے جنم لیا تے ایہ سب دنیا بھر وچ پھیل گئياں۔ انہاں دے تیس کروڑ سال پرانے متجحرات دریافت ہوئے۔ رینگنے والے جانوراں دی اک خرابی ایہ سی کہ انہاں دا خون ٹھنڈا ہُندا سی، جداں کہ ہن وی رینگنے والے جانوراں دا اے۔ اس کوتاہی دا نتیجہ ایہ ہُندا سی کہ سخت سردی وچ انہاں دا زندہ رہنا مشکل ہوجاندا سی۔
سردی دے نال چوتھی عظیم تبدیلی تبدیلی رونما ہوئی تے گرم خون والے جانداراں دی نويں نسل وجود وچ آگئی۔ ایہ مخلوق ہر قسم دے موسم وچ اپنے جسم دا درجہ حرارت اک ہی سطح اُتے برقرار رکھ سکدی سی۔ اس مرحلے اُتے رینگنے والے جانوراں دی نسل دو حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئی۔ اک تاں پرندےآں دی نسل نمودار ہوئی جو اپنے اجداد دی طرح انڈے دے کے بچے کڈدے سن تے دوسرے دُدھ دینے والے جانوراں دی قسماں پیدا ہوئیاں۔ دُدھ دینے والے جانوراں اج توں تقریباً 15 کروڑ سال پہلے وجود وچ آئے سن ۔ ایہ چونکہ ایہ اپنے بچےآں دی دیکھ بھال کرسکدے سن تے کافی عرصہ انہاں دی خوراک تے نگہداشت دی ذمہ داری اپنے اُتے لے لیندے سن ۔ لہذا انہاں وچ سب زیادہ ترقی تے تنوع پیدا ہويا تے ایہ قسم باقی قسماں توں زیادہ کامیاب ثابت ہوئی۔ دُدھ دینے والے جانوراں دی ہور ترقی دا زمانہ ’ نويں حیات دا زمانہ ‘ ) سینون زونیک ( کہلاندا اے۔ ایہ ارتقائے حیات دا عظیم انشان زمانہ سی، جو اج توں چھ کروڑ پنجاہ لکھ سال پہلے شروع ہويا۔ اس زمانے دے کئی شیر دار جانوراں دے کوئی چھ کروڑ سال پرانے ڈھانچے دستیاب ہوچکے نيں۔ اس دور وچ شیر دار جانوراں دی کئی شاخاں پھوٹاں، جنہاں وچ اک ترقی کرکے مانس Ape بنی۔ جس نے اگے چل کے انسان نوں جنم دتا۔ قدیم مانس تے اج کل دے مانس تے بندر وچ فرق ایہ اے کہ قدیم مانس (prosimian) دے 32 دانت سن ۔ جدوں کہ موجودہ بندوراں 34 دانت ہُندے نيں۔ انسان قدیم مانس دی ترقی یافتہ شکل اے، موجودہ بندر دی نئيں ۔
ارتقا دی رفتار
سودھوبحثیت مجموعی ارتقا دا عمل نہایت سست رفتار اے۔ جس نوں سالاں یا صدیاں دے حوالے توں نئيں سمجھیا جاسکدا۔ مختلف اجسام وچ ارتقا دی رفتار مختلف اے۔ بعض چیزاں وچ تاں کروڑاں سالاں وچ کوئی ارتقا نئيں دیکھنے وچ آیا تے بعض چیزاں وچ دس ویہہ لکھ سال وچ حیرت انگیز تبدیلی رونما ہوئی اے۔ جس نے انہاں دی کایا پلٹ دتی اے۔ اُتے کچھ وی ہوئے ارتقا نوں ماپنے دا پیمانہ لکھاں کروڑاں سالاں دا پیمانہ اے۔ مثلاً بعض سیپیاں چالیس کروڑ سال پہلے ايسے شکل وچ سن نيں ورگی اج نيں تے بعض جھینگے کوئی ویہہ کروڑ سال توں جاں دے تاں نيں تے اپاسم ) چوہے دی اک قسم ( ساڈھے ست کروڑ سال توں اپنی حالت اُتے قائم نيں۔ اس دے برعکس بعض شیر دارو نے انتہائی تیز رفتاری توں اپنے آپ نوں ترقی دتی ۔، جنہاں دی لسٹ کافی طویل اے۔ انہاں وچ انسان دے اجداد وی نيں، جو اج توں پنجاہ لکھ سال پہلے ’ کھڑے انسانی مانس ‘ ( ہوموارکٹس ) دی شکل وچ سن ۔
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- یحیٰی امجد۔ پاکستان دی تریخ قدیم دور
- شاہکار اسلامی انسائیکلوپیڈیا
| وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: ارتقائی حیاتیات |