حسن بن صباح
حسن بن صباح اسماعیلی فرقے دی اک دہشت پسند تے خفیہ جماعت دا بانی سی تے مشرقی ایران دے شہر قم چ پیدا ہوئیا ۔ اسدا پیؤ کوفہ دا رہن والا سی ۔ 1071ء چ ایہہ مصر گئیا تے اوتھوں خلافت فاطمیہ دے خلیفہ المستنصر دا داعی بن کے واپس فارس آئیا تے یزد ، کرمان تے طبرستان چ فاطمیاں دے حق چ پراپیگنڈا چ مصروف ہوگئیا ۔ کہندے نیں کہ ایہہ نظام الملک طوسی تے عمر خیام دا ہم سبق سی پر بعد چ اسدا نظام الملک نال اختلاف ہوگئیا تے سلجوق سلطنت دے فرمانرواء ملک شاہ اول نے اسنوں گرفتار کرن دا حکم دے دتا ۔ اس نے 1090ء چ کوہ البرز چ الموت دے قلعے تے قبضہ کرلئیا جہڑا کہ قزوین تے رشت دے رستے چ اے ۔ کئی دوجے قلعے وی اسماعیلیاں دے قبضے چ آگئے ۔ 1094ء چ مصر دے اسماعیلیاں نال قطع تعلق کرلئیا ۔ اپنے آپ نوں شیخ الجبال نامزد کیتا تے قلعہ الموت دے نیڑے دے علاقیاں تے اپنی اک چھوٹی جہی آزاد ریاست قائم کرلئی ۔ فیر اپنے پیروکاراں دا اک سلسلہ شروع کیتا جس چ داعی تے فدائی بہت مشہور ہوئے ۔ فدائیاں دا کم تحریک دے دشمناں نوں خفیہ طور تے خنجر نال مارنا سی ۔ بہت سارے مسلمان تے عیسائی اینہاں فدائیاں ہتھوں قتل ہوئے ۔ دہشت گردی دی ایہہ تحریک اینی منظم سی کہ مشرق وسطی دے سارے بادشاہ استوں ڈردے سن ۔ کہندے نیں کہ حسن بن صباح اپنے فدائیاں نوں حشیش[گانجا] پلا کے بے ہوش کردا تے اوہناں نوں فردوس دی سیر کرواندا جتھے خوبصوت کڑیاں [جہڑیاں کہ اکثر اغوا کیتیاں ہوئیاں ہندیاں سن]حوراں دے روپ اینہاں دی سیوا کردیاں تے فیر پہلے دی طرح اوہ فدائیاں نوں حشیش نال بے ہوش کر کے اس فردوس توں باہر لے آندا تے فدائی اس فردوس چ دوبارہ جان دی تڑپ چ اس دا ہر حکم مندے ، کیونجے حسن بن صباح کامیابی دی صورت چ اینہاں نوں دوبارہ فردوس چ گھلن دا وعدہ کردا سی۔ایہہ فردوس اس نے وادی الموت چ بنائی ہوئی سی ۔
حسن بن صباح نے طویل عمر پائی تے اس دے بعد اسدا اک نائب بزرگ امیر اسدا جانشین بنیا ۔ اس جماعت دا خاتمہ ہلاکو خان دے ہتھوں ہوئیا جس نے قلعہ الموت نوں فتح کرکے حسن بن صباح دے آخری جانشین رکن الدین نوں گرفتار کرلئیا تے ہزاراں فدائیاں نوں بے رحمی نال قتل کردتا۔
ناں سودھو
نزاریہ فرقہ دا اصل بانی بلاد عجم یعنی ایران دا بوہت وڈا داعی بانی شیخ الجبل حسن بن صباح ۔ حسن بن صباح دا پورا ناں حسن بن علی بن محمد بن جعفر بن حسین بن الصباح الحمیری سی ۔ اس نے اپنی تحریک ایسی ترقی دی جس دے باعث دوسریاں اسلامی قوتاں نال مقابلہ کرنے لگیا ۔ بلکہ اگر ایہ کہیا جائے تو درست ہوئے گا کہ اس نے تے اس دے جانشیناں نے ایسی دھاک بیٹھائی کہ اس زمانے دے اسلامی سلاطین انہاں توں تھراندے سن ۔
تعلیم تے دعوت سودھو
اس دا باپ کوفہ توں قم آیا جتھے حسن پیدا ہویا ۔ ست سال دی عمر توں ای اسنوں تحصیل علم شوق سی ۔ اٹھارہ سال دی عمر تک اس نے ریاضی ، نجوم تے سحر وغیرہ مختلف علوم حاصل کیتے ۔ اس وقت تک اس دا مذہب اپنے باپ وانگ اثنا عشری سی ۔ حسن بن صباح ملاقاتاں فاطمی داعیاں وچوں پہلے ناصر خسرو ، حجت خراسان تے فیر امیر حزاب ہوئیاں ۔ اس نے انہاں دے اثرات قبول کیتے ۔ امیر حزاب توں اس دے کئی طولانی مذہبی مباحثے ہوئے ۔ اس توں حسن بن صباح دے اعتقاد وچ لغرش پیدا ہو گئی ۔ گو اس نوں اسمعیلی دعوت دی صحت دا پورا یقین نہ ہویا ۔ لیکن اک بیماری توں شفا پانے دے بعد جس توں اس نوں نجات پانے دی کوئی امید نہ سی ۔ اوہ اسمعیلی مذہب ول زیادہ مائل ہو گیا تے دو اسمعیلی داعیاں ابو نجم سراج تے مومن توں ملیا ۔ ایہ داعی اک وڈے رہبر شیخ احمد بن عبدالمالک بن عطاش مالک حلقہ اصفہان دے حکم توں فارس وچ اسمعیلی دعوت دی تبلغ کر دے سن ۔ انہاں وچوں مومن نے دیکھیا کہ ابن صباح وڈا ہوشیار تے زبردست شخصیت والا اے تو اس نے پس و پیش کر دے ہوئے مستنصر دی بیعت لی ۔ ایہ ایرانی سی تے اس نے اس زمانے دے رواج دے مطابق اپنے تہانوں اک عرب الحمیری خاندان توں منسوب کیدا سی ۔ لیکن اسنوں ایہ بات پسند نئیں سی کہ لوک اس دا نسب بیان کرو ۔ اوہ اپنے مریداں توں کہیا کردا سی مینوں اپنے امام دا مخلص غلام کہلایا جانا زیادہ پسند اے کہ بہ نسبت اس دے وچ انہاں دا ناخلف لڑکا کہلاواں ۔
مصر وچ سودھو
464 ہجری وچ ابن عطاش جس دے بحر ( یعنی علاقہ تبلیغ ) وچ اصفہان تے آذربائیجان سن رے پہنچا تے اسمعیلی دعوت وچ ابن صباح دی شرکت قبول کر دے ہوئے اسنوں مصر جانے دا حکم دتا ۔ اس بنا اُتے 467 ہجری وچ اوہ اصفہان پہنچا ۔ جتھے توں دو سال ابن عطاش دی نیابت کرنے دے بعد آذر بائیجان تے دمشق توں ہُندا ہویا ۴۷۱ ہجری وچ مصر پہنچا ۔
دوسرا سبب اس دے مصر جانے دا ایہ بیان کیتا جاندا اے کہ ابو مسلم جو شہر رے دا والی تے نظام المک دا داماد سی ۔ اس اُتے الزم لایا کہ اوہ مصر دے اسمعیلی داعیاں نال ملیا کردا اے ۔ بہر حال جدوں اوہ مصر پہنچا تو مصر دے داعی الدعاۃ تے دوسرے مشہور لوگاں نے بوہت ای اعزاز توں اس دا استقبال کیتا ۔ خلیفہ مستنصر نے وی اسنوں بوہت کچھ انعام و اکرام دتا ۔ مگر اسنوں بذات خود خلیفہ نال ملنے دی اجازت نہ سی ۔
ماژندان وچ سودھو
اگرچہ اوہ اٹھارہ مہینے تک قاہرہ وچ ٹہرا رہیا ۔ اس مدت دے بعد اسنوں مجبوراً مصر چھڈنا پیا ۔ کیوں کہ مستنصر دے وزیر بدر الجمای تے اس وڈے بیٹے نزار دے درمیان جس دی حسن بن صباح حمایت کردا سی ، ناخشگوار تعقات سن ۔ ایہ وی بیان کیتا جاندا اے کہ بدر الجمالی نے حسن نوں مصر توں نکلوا دتا تاکہ نزار دی امامت دا کوئی حامی نہ ملے ۔ غرض 472 ہجری وچ ابن صباح اسکندریہ توں روانہ ہویا تے 473 ہجری وچ اصفہان پہنچا ۔ اس وقت توں اوہ بلادیز ، کرمان طبرستان ، دامغان تے فارس دے دوسرے شہراں وچ نزار دے ناں توں ایہ دعوت کرنے لگیا کہ مستنصر دے بعد نزار امامت دا مالک اے ۔ نظام الملک نوں اطلاع ملنے اُتے اپنے داماد ابومسلم نوں اس دی گرفتاری دا حکم دتا ۔ مگر حسن بن صباح ہاتھ نئیں آیا ۔ ایہ اوہ دور سی کہ اس وقت قرامطہ دی قوت عراق و شام وچ ٹٹ چکی سی ۔ لیکن انہاں دے اسیں مذہب ایران وغیرہ وچ پھیل گئے سن تے انہاں نے اپنی تحریک نوں خفیہ طور اُتے جاری رکھیا ہویا سی ۔ اس طرح دا ماحول حسن بن صباح دے لئی بوہت ساز گار سی ۔ نزار دے ناں نے انہاں دی تحریک نے اک نویں روح پھونک دتی سی ۔ ہن ایہ لوک اس دے چھنڈے تلے جمع ہو گئے ۔ لوٹ مار دا سلسلہ فیر توں شروع کر دتا ۔ ابتدا وچ حسن بن صباح نے اپنی سرگرمیاں مازندران دی وادیاں وچ جتھے بابک خرمی تے اس دے ہم مذہب رہدے سن شروع کیتیاں تے جلد ای فارس دے قلعہ اُتے قبضہ کر لیا ۔ فیر اصفہان دے قلعے شاہ در اُتے انہاں دا قبضہ ہو گیا ۔
اصفہان تے قبضہ سودھو
اس وقت بغداد وچ خلیفہ عباسی مقتدی باللہ سی ۔ لیکن حکومت ملک شاہ سلجوقی دے ہتھ وچ سی ۔ حسن بن صباح نے اس دے زمانے وچ قوت حاصل کیتی تے ملک شاہ دے مشہور وزیر نظام الملک نوں نزاریاں 484 ہجری وچ قتل کر دتا ۔ انہاں دی قوت ٹوڑنے دے لئی ملک شاہ نے دو دفعہ لشکر بھیجیا ، مگر اسنوں کوئی نمائیاں کامیابی نئیں ہوئی ۔ ۴۸۵ ہجری وچ ملک شاہ دے انتقال دے بعد اس دے خاندان دے باہمی جگھڑےآں توں نزاریاں دا زور ودھ گیا ۔ اس دی بیوی خاتون جلالیہ دی رائے توں خلیفہ نے اس دے چھوٹے بیٹے محمود نوں سلطنت دے کر ناصر الدنیا والدین دے لقب توں سرفراز کیتا ۔ لیکن اس دے وڈے بیٹے برکیارق نے حکومت چھین لی تے رکن الدین دا لقب اختیار کیتا ۔ محمود تے اس دی ماں نے اصفہان وچ پناہ لی ۔ برکیاق نے نزاریاں دی مدد نال اصفہان دا محاصرہ کیتا تے محمود نوں بھگا دتا ۔ لیکن اصفہان اُتے نزاریاں دا قبضہ ہو گیا ۔ نزاریاں نے اپنی عادت دے مطابق لوٹ مار شروع کردتی ۔ شہر دے باشندے انہاں دے مظالم توں تنگ آگئے ۔ آخر کار اصفہانیاں نے نزاریاں توں خوب انتقام لیا تے انہاں دے کئی سرداراں نوں مار پایا ۔ اس دے حسن بن صباح قزوین پہنچا ۔
قلعہ الموت سودھو
قزوین دے قریب قلعہ ’ الموت ‘ واقع اے ۔ اس مقام دے آس پاس رہنے والیاں توں حسن بن صباح نے دوستی کرلی تے انہاں اُتے اپنے زہد و تقویٰ دا اثر پایا ۔ کہیا جاندا اے ایہ ہمیشہ اک کمبل اوڑھے رہندا سی تے بوہت سادہ زندگی بسر کردا سی ۔ ایتھے دے اکثر لوک اس دے پیرو ہو گئے سن ۔ اس قلعے دا مالک اک سادہ لوح علوی سی ۔ ہمیشہ اس دے کول بیٹھا رہدا سی تے اس توں برکت حاصل کردا سی ۔ جدوں حسن اپنا معاملہ مستحکم کرچکا تو علوی دے کول گیا تے اس توں کہیا تو قلعے توں نکل جا ۔ علوی مسکرایا تے اسنوں دلگی سمجھیا ۔ حسن نے اپنے چند پیروواں نوں حکم دتا کہ علوی نوں قلعے توں کڈ باہر کرو ۔ انہاں نے اس دے حکم دی تعمیل دی تے کچھ مال دے کر اسنوں قلعے توں کڈ دتا ۔ ہن قلعے اُتے حسن دا قبضہ ہو گیا ۔ الموت نوں مسقرر بنا کر حسن بن صباح نے اپنی دعوت دی تنظیم نو دی تے اس دی تبلیغ شروع کردتی ۔ دعوت دا اوہی نظام قائم کیتا جو مصر وچ رائج سی ۔ صرف چند حدود ( ارکان ) مثلاً رفیق ، لاحق تے فدائی دا اضافہ کیتا ۔
حسن بن صباح دے فدائی سودھو
فدائیاں وچ وڈے ان پڑھ جان باز نوجوان شریک کیتے جاندے سن ۔ صرف ہتھیار استعمال کرنے دا فن انہاں سکھایا جادا سی ۔ ایہ سپاہی حسن دے حکم دی بے عذر آنکھاں بند کرکے تعمیل کر دے سن ۔ جس دے قتل دا اشارہ ہُندا اس دے کول بھیس بدل کر جاندے تے اس دے مزاج وچ رسوخ پیدا کر دے سن ۔ اس معتمد علیہ بندے تے موقع پاتے ای اس دا کم تمام کردیندے سن ۔ انہاں خونخوار اعمال دی ترتیب دینے دے لئی اک جنت بنائی گئی سی ۔ پہلے اوہ حشیش ( بھنگ ) دے اثر توں اس طرح بے ہوش کر دتے جادے سن کہ انہاں دے دل وچ کسے منشی چیز دا گمان وی نہ ہُندا سی ۔ بے ہوش ہونے دے بعد خاص ذریعاں توں تے راستاں توں اوہ جنت وچ پہنچائے جاندے ۔ جتھے پہنچتے ای اوہ ہوش رہیا تے دلستان حوراں دی آغوش شوق وچ اکھ کھولتے تے اپنے تہانوں اک ایسے عالم وچ پاتے ، جتھے دی خوشیاں تے مسرتاں انہاں دے حوصلے تے انہاں دے خیال توں بالا تر ہوتاں ۔ اُتے فضا وادیاں ، روح افزا آبشاراں ، جان بخش باغاں تے فریب نظر مرغ زاراں وچ سیر کر دے ، حوراں دی صھبت انہاں دی دلستانی کردتی ، مے ارغونی وچ لبریز جام غالباً ایتھے شراب طہور دا ناں لے کے دتے جاندے ہون گے ۔ انہاں دنیاوی افکار توں بے پروا کردیندے ۔ کچھ عرصہ دے بعد اوہ حسن دے کول پہنچائے جاندے ۔ جتھے اکھ کھول کر اوہ اپنے نوں شیخ دے قدماں اُتے پاتے ۔ انہاں نوں فیر جنت وچ پہنچنے دی امید دلائی جاندی تے انہاں لوگاں توں جنت دی چاٹ اُتے ایہ ظالمانہ کم لئی جاندے ۔ وڈے وڈے امرا انہاں دے خنجراں توں قتل ہوئے تے انہاں فدائیاں نے نظام الملک دی وی جان لی ۔ لیکن اس جنت دی کسے تاریخی ماخذ توں تصدیق نئیں ہُندی اے ۔
سلطان سنجر نال صلح سودھو
ملک شاہ دے بعد سلطان سنجر نے حسن بن صباح دا مقابلہ کیتا ۔ مگر حسن بن صباح نے نہایت چالاکی نال اسنوں صلح اُتے راضی کر لیا ۔ اس دے بعد ایہ ایران دے شہراں دے بعد ہولی ہولی شام دے بعض مقاماں وچ وی حسن دے ماننے والے پھیل گئے ۔ حسن بن صاح نے اک طویل پائی تے الموت وچ ای اس دی موت واقع ہوئی ۔ اس دی موت دے بعد کیتا بزرگ اس دا جانشین بنا جو اس دا بیٹا دسیا جاندا اے ۔