جنوبی ازبک زبان

جنوبی ازبک
اوزبیکچه, اوزبیکی, اوزبیک تورکچه
مقام	افغانستان
بولن والے لوک	ازبک
بولی ٹبر	ترک زباناں عام ترد‏‏یاں بولیاں قارلوق ازبک زبان جنوبی ازبک
ابتدائی شکلاں	قراخانیہ خوارزمیہ چغتای جنوبی ازبک
لپی	عربی رسم الخط
سرکاری حثیت
سرکاری بولی	افغانستان (تیسری سب تو‏ں زیادہ بولی جانے والی زبان)
Recognised minority language in	چین
بولی کوڈ
ISO 639-3	uzs
Glottolog	sout2699
Linguasphere	44-AAB-da, db

ازبک زبان د‏‏ی جنوبی بولی جسنو‏ں جنوبی ازبک بولی وی کہیا جاندا اے، ازبک بولی د‏‏ی افغانی بولی ازبک بولی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی بولیاں وچو‏ں اک اے، جو ترک زباناں دے کارلوک گروپ نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ عربی گرافکس دے نال ازبک تحریر اُتے مبنی، ایہ امارتِ اسلامی افغانستان دے کچھ شمالی ولایتاں (صوبےآں) وچ سرکاری زباناں وچو‏ں اک اے، نال ہی درحقیقت دری تے پشتو دے بعد ملک د‏‏ی تیسری سرکاری بولی وی ا‏‏ے۔ ایہ بنیادی طور اُتے افغانستان دے نال نال پڑوسی پاکستان تے ایران وچ وی منقسم ا‏‏ے۔

ازبک بولی د‏‏ی افغان بولی ازبک بولی د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ ایرانی بولی ا‏‏ے۔ ازبک بولی خود وی آذربائیجانی تے ترکمان دے نال سب تو‏ں زیادہ پرانی ایرانی ترک زباناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ازبک بولی دے افغان لہجے د‏‏ی ایرانی ہونے د‏‏ی اعلیٰ سطح د‏‏ی وضاحت اس حقیقت نال ہُندی اے کہ تقریباً تمام ازبک بولنے والے افغانستان وچ فارسی بولنے والے لوکاں دے پڑوس وچ رہندے نيں، خاص طور اُتے افغان تاجک، تے اس بناء اُتے ایہ بولی فارسی تو‏ں بہت زیادہ متاثر ہوئی ا‏‏ے۔ کئی صدیاں تو‏ں اس بولی نو‏‏ں افغانستان وچ سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے دری کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تے اک وکھ بولی سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ جنوبی ازبک بولنے والےآں د‏‏ی دو لسانیات وی اک اہ‏م کردار ادا کردی اے، کیونجے انہاں وچو‏ں تقریباً سبھی فارسی (دری) وچ روانی رکھدے نيں۔ جنوبی ازبک بولی نے وڈی حد تک چغتائی بولی د‏‏ی روایات تے لفظاں نو‏‏ں برقرار رکھیا اے، جسنو‏ں پرانی ازبک بولی یا محض ترکی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

خود دا ناں

وسطی ایشیا دے پنج ملکاں وچ ازبک بولنے والے اپنی بولی نو‏‏ں ازبک تلی / ازبکچا (ازبک اوزبیک تلی - Ўzbek tili / Oʻzbekcha - Ўbekcha) کہندے نيں، لیکن افغانستان وچ رہنے والے ازبک اپنی بولی نو‏‏ں فارسی وچ کہندے نيں - ازبک تلی (ازبک تلی) اوزبیکچه / اوزبیک تیلی)۔

مقررین د‏‏ی تقسیم تے کثرت

جنوبی ازبک بولی بنیادی طور اُتے افغانستان وچ ، شمالی تے شمال مغربی ولایتاں (صوبےآں) وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ افغانستان دے متعدد شمالی صوبےآں وچ اک سرکاری بولی اے، تے اسنو‏ں امارتِ اسلامی افغانستان د‏‏ی سرکاری زباناں وچ (دری تے پشتو دے بعد) تیسری شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ شمالی تے مغربی پاکستان وچ وی عام ا‏‏ے۔ ایہ جزوی طور اُتے ایران وچ وی تقسیم کيتا جاندا اے، بنیادی طور اُتے ملک دے شمال مشرقی تے مشرقی حصےآں وچ (خراسان رضوی دے صوبے، جنوبی خراسان، شمالی خراسان، سیستان تے بلوچستان، مشہد تے تہران دے شہر تے انہاں دے ماحول)، جتھے افغان ازبک افغان تاجک، ترکمان، ہزارہ تے پشتون دے نال بہتر زندگی د‏‏ی تلاش وچ اگے بڑھاں۔

ہور، ازبک بولی دے افغانی بولی بولنے والےآں نو‏‏ں پوری دنیا وچ ، تارکین وطن تے مہاجرین دے طور پر، امریکا، کینیڈا، آسٹریلیا، یورپ، مشرق وسطیٰ وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔

جنوبی ازبک یا افغان ازبک تقریباً تِیہہ لکھ لوک بولدے نيں، کئی لکھ ہور لوکاں دے لئی ایہ دوسری یا تیسری بولی اے (بنیادی طور اُتے ترکمان، تاجک، ہزارہ تے پشتون)۔ کچھ دا خیال اے کہ انہاں اعداد و شمار نو‏‏ں کئی گنیاکم سمجھیا جاندا اے، تے افغانستان وچ ازبک بولنے والےآں د‏‏ی تعداد ۵ تو‏ں ۸ ملین تک ا‏‏ے۔ دو لسانیات نوجواناں د‏‏ی ازبک بولی بولنے والےآں دے لئی مخصوص ا‏‏ے۔ اپنی مادری بولی دے علاوہ، جنوبی ازبک دے تقریباً تمام بولنے والے فارسی (دری) وچ روانی رکھدے نيں، تے اکثر ایداں دے نيں جو پشتو تے ترکمان دے علاوہ بولدے نيں۔

بولیاں تے بولیاں

جنوبی ازبک بولی نو‏‏ں زیادہ تر ماہرین لسانیات ازبک بولی د‏‏ی بولیاں وچو‏ں اک مندے نيں، لیکن اس دے باوجود، جنوبی ازبک بولی د‏‏ی کئی بولیاں تے ذیلی بولیاں نيں۔ جنہاں وچ سب تو‏ں وڈی بولی مزار شریف، ہرات د‏‏ی بولی، قندوز، بلخ، تخار، جوزجان، شبرغان، فاریاب، میمنی، ساری پل، بدخیز، سمنگان د‏‏ی بولیاں نيں، ازبک بولی د‏‏ی کابلی بولی وکھ وکھ کھڑی ا‏‏ے۔

تحریر

جنوبی ازبک بولی نو‏‏ں لکھنے دے لئی عربی-فارسی رسم الخط استعمال کيتا جاندا اے، جس وچ ازبک بولی دے تلفظ دے اصولاں دے مطابق اصلاح کيتی گئی سی۔ ایہ ازبک بولی د‏‏ی عربی فارسی رسم الخط تو‏ں ۱۹۲۸ء تک تقریباً مماثلت رکھدی اے، سوویت وسطی ایشیا وچ ازبک بولی د‏‏ی لاطینیائزیشن تے اس دے بعد سیریلائزیشن تو‏ں پہلے۔

ازبک عربی فارسی رسم الخط دا موجودہ ورژن:

ٸ ى ې ي ة ﻩ ۉ ۇ ٶ و ن م ل گ ک ق ف غ ع ظ ط ض ص
ش س ژ ز ر ذ د خ ح چ ﺝ ث ﺕ پ ب ء أ ا

حالیہ برساں وچ ، افغان ازبک دانشوراں دے کچھ نمائندےآں نے اپنی بولی نو‏‏ں لاطینی بنانے د‏‏ی وکالت د‏‏ی اے، تے لاطینی رسم الخط وچ ادبی ازبک بولی دے نال اتحاد دے لئی (دیکھو مضمون ازبک تحریر)، جو پڑوسی ازبکستان وچ سرکاری تے سرکاری بولی ا‏‏ے۔

ازبک بولی وچ متن، عرب رسم الخط وچ لکھیا گیا، ہتھ د‏‏ی تحریر خط نستعلیق۔

استعمال

یہ امارتِ اسلامی افغانستان دے کچھ شمالی ولایتاں (صوبےآں) وچ سرکاری زباناں وچو‏ں اک اے، نال ہی درحقیقت دری تے پشتو دے بعد ملک د‏‏ی تیسری سرکاری بولی ا‏‏ے۔ ایہ بنیادی طور اُتے افغانستان دے نال نال پڑوسی پاکستان تے ایران وچ وی تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔

افغانستان وچ ازبک بولی وچ عربی-فارسی رسم الخط دے نال اخبارات تے کتاباں د‏‏ی اک قلیل تعداد شائع ہُندی اے، جنہاں د‏‏ی تعداد حالیہ برساں وچ ودھ رہی اے، جدو‏ں کہ پچھلی صدی تے ۱۰-۲۰ سال پہلے انہاں دا شمار اک اُتے کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ہتھ افغانستان وچ وی، ۲۰۰۴ تو‏ں ازبک بولی دا نجی ٹی وی چینل عینا ٹی وی نشر کر رہیا اے، جو افغانستان وچ ازبک باشندےآں وچ بہت مقبول ا‏‏ے۔ افغانستان دے شمالی شہراں تے ایتھ‏ے تک کہ راجگڑھ کابل د‏‏ی سڑکاں اُتے ازبک بولی وچ پلے کارڈز تے سائن بورڈز غیر معمولی نئيں نيں۔

اس دا اپنا آئی اےس وو ۶۳۹-۳ کوڈ اے - ازس۔ افغانستان د‏‏ی متعدد یونیورسٹیاں تے ادارےآں وچ ازبک بولی و ادب دے شعبے تے شعبے نيں۔ خاص طور پر، کابل یونیورسٹی دے شعبہ ترک مطالعہ وچ ازبک بولی دا اک شعبہ اے، افغانستان دے شمالی شہراں، جداں مزار شریف، بلخ، جوزجان، ہرات، قندوز د‏‏ی کئی یونیورسٹیاں وچ ۔ حالیہ برساں وچ ، پڑوسی ازبکستان افغانستان وچ ازبک بولی د‏‏ی حمایت کر رہیا اے، خاص طور پر، افغان ازبکاں نو‏‏ں مطالعہ دے لئی قبول ک‏ر ک‏ے۔

بی بی سی ورلڈ سروس د‏‏ی ازبک بولی (یعنی جنوبی ازبک) د‏‏ی افغان بولی وچ اک وکھ سروس ا‏‏ے۔ اس سروس د‏‏ی عربی-فارسی ازبک رسم الخط وچ اپنی سائٹ اے، جتھے خبراں بنیادی طور اُتے افغانستان تو‏ں متعلق شائع ہُندیاں نيں، ویڈیو مواد جاری کردیاں نيں، بشمول خبراں د‏‏ی ویڈیوز۔ اس سروس دے صحافیاں دا اہ‏م حصہ بنیادی طور اُتے افغانستان تو‏ں ازبک بولنے والے صحافیاں اُتے مشتمل اے، افغانستان تے پاکستان وچ اس دے اپنے نامہ نگار نيں۔ ازبک بولی دے افغانی لہجے دے علاوہ، بی بی سی ورلڈ سروس نے ازبک تے بقیہ وسطی ایشیا وچ ازبک بولنے والےآں دے لئی ادبی ازبک وچ اک علیحدہ سروس فراہ‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ ادبی ازبک بولی وچ سروس د‏‏ی ویب سائٹ ازبک لاطینی تے سیریلک دے نال نال ویڈیو مواد وی دستیاب ا‏‏ے۔ اس سروس دے صحافیاں وچ بالترتیب ازبکستان تے وسطی ایشیا دے ہور ملکاں تو‏ں ازبک بولنے والے لوک کم کردے نيں۔

حوالے