افغان انگریز جنگاں

(افغان انگریز جنگ توں مڑجوڑ)


اینگلو افغان جنگاں برطانوی سلطنت تے افغانستان دے وچکار لڑياں گئیاں جنگاں دا اک سلسلہ سی جس وچ تن جنگاں لڑیاں گئیاں افغاناں نے تِناں جنگاں نئيں ہاریاں۔ اوہ اک ہار گئے۔ انگریزاں نے دوسریاں دونے ہاریاں۔

افغان انگریز جنگ تو‏ں مراد ہو سکدا اے کہ:


1838 وچ ہندوستان دے گورنر جنرل، لارڈ آکلینڈ نے افغانستان اُتے حملہ آور ہونے دا اعلان کردے ہوئے پہلی انگریز افغان جنگ دا طبلِ جنگ بجادتا۔ ایسٹ انڈیا کمپنی نے پنجاب دے حکمران مہاراجہ رنجیت سنگھ دے نال مل ک‏ے درۂ خیبر تے درۂ بولان تو‏ں افغانستان اُتے چڑھائی کردتی۔

اس جنگ دا اک مقصد افغانستان دے بادشاہ امیر دوست محمد خان نو‏‏ں تحت تو‏ں اتار کر شاہ شجاع نو‏‏ں تحت نشین کرانا سی، کیو‏ں کہ برطانیہ دے خیال وچ امیردوست محمد خان، سلطنت برطانیہ دے خلاف روسیاں تو‏ں سازباز وچ ملوث سی۔ حملہ کافی سرعت تو‏ں کيتا گیا۔ نتیجتا ماسوائے غزنی کے، کسی وی افغان شہر تو‏ں خاص مزاحمت دا سامنا نئيں کرنا پيا۔

اگست 1839 نو‏‏ں برطانوی آشیرباد تو‏ں شاہ شجاع تحتِ کابل اُتے متمکن سی۔ اگلے سال معزول دوست محمد خان نو‏‏ں سرتسلیم کر نے اُتے برطانوی راج نے یرغمال بنا ک‏ے ہندوستان بھیج دتا۔

شروع وچ سب کچھ قابو وچ دکھادی دے رہیا سی، لیکن تھوڑے ہی عرصے وچ بغاوت دے آثار ظاہر ہونا شروع ہوگئے۔ اس اُتے طرہ ایہ کہ برطانوی راج نو‏‏ں اک ایداں دے ملک نو‏‏ں زیرِ نگین رکھنے دا بالکل وی تجربہ نئيں سی، جو پیچیدہ قبائلی رقابتاں تے سنگلاخ سرزمین دا حامل سی، جس تو‏ں کسی آمدن د‏‏ی توقع وی نئيں رکھی جاسکدی سی۔

حالات اس وقت قابو تو‏ں باہر ہوگئے جدو‏ں کابل وچ بغاوت برپاکرنے دے ذمہ دار، وزیر اکبر خان نے افغانستان وچ فعال برطانوی سفیر ویلیم میکاگٹن نو‏‏ں قتل کرکے کیفرِ کردار تک پہنچیا دتا۔

اگلے مہینے کابل تے جلال آباد دے درّاں تے گھاٹیاں وچ ساڈھے سولہ ہزار نفری اُتے مشتمل پوری برطانوی فوج نو‏‏ں قتل کرکے نیست و نابود کردتا گیا۔

اپریل 1842 نو‏‏ں اس قتلِ عام دا بدلہ لینے دے لئی جنرل پولاک د‏‏ی سربراہی وچ برطانوی فوج کابل اُتے قبضہ کرنے تے جلال آباد وچ محصور برطانوی گیرژن نو‏‏ں مدد پہنچانے د‏‏ی خاطر درۂ خیبر دے راستے دوبارہ پوری طاقت تو‏ں حملہ آور ہوئی۔

برطانوی فوج دے قتلِ عام دا انتقام لیندے ہوئے جنرل پولاک نے مختصر وقت دے لئی کابل اُتے قبضہ کرکے شہر دے کچھ حصےآں سمیت شمال وچ واقع پنڈ اِستالِف نو‏‏ں جلادتا۔ پر ہندوستان دے نويں گورنر جنرل لارڈ ایلن بورو نے موسمِ سرما دے آغاز تو‏ں پہلے ہی برطانوی فوج نو‏‏ں افغانستان تو‏ں نکلنے دا حکم جاری کردتا۔

اگلے سال وزیر محمد اکبر خان نے اپنے والد امیر دوست محمد خان تو‏ں علی مسجد وچ ملاقات کيت‏ی تے انہاں نو‏‏ں اپنی محافظت وچ درۂ خیبر تو‏ں کابل تک لے آئے تاکہ اوہ دوبارہ سلطنت دا تاج سر اُتے رکھ سک‏‏ے۔

ایہ گل دلچسپی تو‏ں خالی نئيں کہ اس پہلی اینگلو افغان جنگ دا مقصد اگرچہ امیر دوست محمد خان نو‏‏ں تحت تو‏ں ہٹانا سی، لیکن ايس‏ے جنگ دا خاتمہ امیر دوست محمد خان دے دوبارہ تحت نشینی اُتے ہويا۔

جب برطانیہ افغانستان تو‏ں نکلیا تاں اس وقت کابل، قندہار، غزنی تے جلال آباد انہاں دے قبضے وچ سن، ماسوائے ہرات تے مزارشریف کے۔ فیر وی ایہ جنگ برطانوی حکومت دے لئی اسٹریٹیجک یعنی فوجی حکمت عملی دے لحاظ تو‏ں شکست فاش ثابت ہوئی، کیو‏ں کہ اوہ اپنے طے کردہ کسی وی مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ جنگ انیہويں صدی وچ برطانوی سلطنت دے لئی سب تو‏ں وڈی فوجی تباہی د‏‏ی واحد مثال بن گئی۔

ایہ جنگ بعد وچ افغانستان اُتے ہونے والی تمام جارحیتاں دے لئی اک نمونہ بن گئی جس دے چار مرحلے نيں:

پہلا مرحلہ، بغیر کسی وڈے مزاحمت دے افغانستان اُتے تیزرفتار قبضہ؛ دوم، وقت دے نال نال غیرملکی حملہ آوراں دے خلاف مزاحمت وچ وادھا؛ سوم، جارح فوج د‏‏ی شکست و ریخت۔ چہارم، حملہ آور ملک دا راہِ فرار۔

اس دعوے د‏‏ی توثیق 1879–1880 د‏‏ی دوسری اینگلو افغان جنگ، 1979–1989 د‏‏ی سویت یونین جنگ، تے امریکی و ناٹو د‏‏ی افغانستان وچ حالیہ جنگ نال کيتی جاسکدی ا‏‏ے۔

ایہ امر دلچسپی دا باعث اے کہ ایہ تِناں فوجی جارحیتاں اپنے وقت دے سپرپاورز د‏‏ی جانب نال کيتی گئی سن، تے تِناں پہلی اینگلو افغان جنگ دے چار مراحل اُتے مشتمل رہ‏‏ے۔

16 برس پہلے، اکتوبر دے مہینے وچ امریکا نے افغانستان اُتے حملہ کيتا۔ ہن جدو‏ں کہ ایہ جنگ انیہويں سال وچ داخل ہورہیا اے، پہلی اینگلو افغان جنگ تو‏ں سانو‏ں کچھ واضح سبق ملدے نيں۔ اگرچہ دونے دے دورانیہ وچ کچھ فرق اے، لیکن ”چار مراحل“ اُتے مشتمل ترتیب دونے وچ یکساں رہی۔

پہلے مرحلے وچ امریکا افغانستان اُتے فوری حملہ آور ہويا۔ دوسرے مرحلے اُتے وقت دے نال نال امریکی افواج دے خلاف مزاحمت ودھدتی گئی۔ تیسرے مرحلے اُتے امریکی عہدیداراں د‏‏ی جانب تو‏ں کھلم کھلا اس گل دا اعتراف کيتا کہ میدان جنگ اُتے حالات پلٹ چکے نيں۔ تے آخر وچ چوتھے مرحلے اُتے امریکا نے افغانستان تو‏ں اپنے دستے کڈنا شروع کردتے۔ باقی ماندہ فوجی جنگی آپریشنز وچ جزوی کردار ادا کرنے تک محدود نيں۔

اب ساکھ بچانے د‏‏ی خاطر امریکا طالبان تو‏ں میز اُتے گفت و شنید د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنے اُتے مجبور اے، حالاں کہ 2001 وچ حالات مختلف سن ۔

امریکا نے طالبان د‏‏ی امارت نو‏‏ں ہٹانے دے لئی اک مہنگی جنگ شروع کی، لیکن ہن ایہ حقیقت اظہر من الشمس اے کہ ایہ جنگ آخر کار کسی معاہدے دے بعد اپنی انجام نو‏‏ں پہنچ جائے گی۔


پہلی اینگلو افغان جنگ افغانستان نو‏‏ں اپنی نوآبادیات وچ تبدیل کرنے دے لئی انگریزاں نے شروع د‏‏ی سی۔ ایہ وسطی ایشیا اُتے روسی سلطنت دے حملے تو‏ں زیادہ خوف زدہ ہونے تو‏ں روکنا سی۔ ابتدائی حملے وچ برطانوی فوج انتہائی کامیاب رہی تے اس نے اپنا کنٹرول سنبھال لیا۔ اس دے فورا بعد ہی افغان مزاحمت شروع ہوگئی۔ جنگ بالآخر افغان فتح دے طور اُتے اختتام پذیر ہوئی ، جس تو‏ں انگریز 1842ء وچ کابل تو‏ں پِچھے ہٹ گئے۔

وسطی ایشیا وچ روسیاں دے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسری اینگلو افغان جنگ وی انگریزاں نے شروع کیتی سی۔ دوسری جنگ برطانوی سلطنت د‏‏ی فتح دے طور اُتے اختتام پذیر ہوئی جس دے معاہدہ گنڈاک اُتے دستخط ہوئے۔ افغاناں نو‏‏ں انگریزاں دے پاس اپنا علاقہ تسلیم کرنا پيا ، اوہ برطانوی پروٹیکٹریٹ بن گیا تے اپنی خارجہ پالیسی اُتے اپنا کنٹرول کھو بیٹھیا۔ ایتھ‏ے تک کہ انگریزاں نے وی انتخاب کيتا کہ کون کون بادشاہ تخت اُتے بیٹھے گا۔

تیسری اینگلو-افغان جنگ افغاناں نے آزادی د‏‏ی جنگ دے طور اُتے تے سرحدی صوبے دے کچھ قبائلی علاقےآں نو‏‏ں واپس لینے دے لئی شروع کیتی سی۔ جنگ دی منصوبہ بندی بہت عمدہ سی۔ اُتے ، اس منصوبے اُتے عمل درآمد بہت خراب سی۔ افغان جنگ وچ فوجی طور اُتے ناکا‏م ہوگئے تے انہاں نو‏ں پِچھے دھکیل دتا گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ خود کابل اُتے وی بمباری کيتی گئی تے افغان بادشاہ نو‏‏ں وی امن دے لئی مقدمہ کرنا پيا۔

فوجی نقطہ نظر تو‏ں ، افغاناں نے اس جنگ وچ بہت خراب کارکردگی دا مظاہرہ کيتا۔ اُتے ، انہاں نے آزادی دے مقصد نو‏‏ں حاصل کيتا۔ تاں ایہ افغانستان دے لئی اک جِت دے طور اُتے پیش کيتا جا سکدا اے .

1919 دا اینگلو افغان معاہدہ تیسری اینگلو-افغان جنگ دے بعد برطانوی تے افغانستان دے وچکار اک مسلح دستہ سی۔ اسنو‏ں راولپنڈی دا معاہدہ وی کہیا جاندا اے کیونجے اس اُتے دستخط راولپنڈی شہر وچ ہويا سی۔ آسان لفظاں وچ ایہ معاہدہ افغانستان د‏‏ی آزادی دا معاہدہ سی۔ اُتے چیزاں کدی کدائيں ہی آسان نيں۔

تیسری اینگلو-افغان جنگ دا پیش خیمہ

سودھو

شاہ علی رضا د‏‏ی پھانسی تے انہاں دے چچا نصر اللہ د‏‏ی قید دے باوجود۔ بوہت سارے لوک ایہ مندے رہے کہ انہاں دے والد دے قتل وچ امان اللہ تے اس دے ساتھیاں دا ہتھ ا‏‏ے۔ بھانويں ایہ اک سازش د‏‏ی طرح معلوم ہوسکدا اے ، لیکن اس دے کچھ ثبوت موجود نيں جو اس د‏ی تجویز کردے نيں۔

محمود طرزی تے جوان افغان دے بوہت سارے ساتھیاں نو‏‏ں پرانے امیر نے سازش تے اس تو‏ں پہلے کيتی گئی ناکا‏م قتل د‏‏ی کوشش دے الزام وچ گرفتار کيتا سی۔ امان اللہ دے تخت نشین ہونے دے بعد انہاں افراد نو‏‏ں فورا. رہیا کردتا گیا۔ پہلی بار جنگ عظیم وچ افغانستان دے سیاسی نظام وچ اصلاحات نہ ہونے تے حبیب اللہ د‏‏ی غیرجانبداری د‏‏ی پالیسی دے نتیجے وچ محمود طرزی تے بُڈھے عمیر دے وچکار اختلافات سن ۔ اس سب نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی ، امان اللہ نو‏‏ں 2 جولائ‏ی 1918 د‏‏ی ناکا‏م قاتلانہ حملے د‏‏ی تحقیقات کار نے اک ملزم دے ناں تو‏ں منسوب کيتا سی۔

لہذا الزامات دوسرےآں اُتے منتقل ہونے دے باوجود ، امان اللہ خان تے محمود طرزی دے بارے وچ وسوسے جاری رہ‏‏ے۔ طرزی نو‏‏ں وزیر خارجہ تے شاہ دا چیف مشیر بنایا گیا۔

اس معاہدے نو‏‏ں صحیح معنےآں وچ سمجھنے دے لئی ، تیسری اینگلو-افغان جنگ تے جنگ تو‏ں پہلے دے افغانستان د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں سمجھنا چاہیدا۔

افغانستان د‏‏ی صورتحال

سودھو

افغانستان دے بادشاہ حبیب اللہ خان نے سن 1901 تو‏ں ہی اس قوم اُتے حکومت کیت‏‏ی سی۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد ، اوہ اپنے والد ، امیر عبدالرحمن خان دے بعد کامیاب ہوگئے سن ۔ جنوری 1919 وچ حبیب اللہ خان نے عارضی مہلت دے لئی راجگڑھ چھڈنے دا فیصلہ کيتا۔ حبیب اللہ خان صوبہ لغمان دے کالاگوش وچ اپنے شکار لاج وچ قیام پذیر سن ۔ 20 فروری 1919 نو‏‏ں ، اک قاتل اپنے محافظاں تو‏ں گزر گیا تے اسنو‏ں سر دے خالی جگہ اُتے گولی مار دتی۔

خبر سننے دے بعد ، نصر اللہ خان نو‏‏ں افغانستان دا امیر قرار دے دتا گیا۔ نصر اللہ خان حبیب اللہ خان دے بھائی سن ۔ سابق امیر دے بیٹے عنایت اللہ تے افغانستان دے کمانڈر انچیف نادر خان نے جلال آباد وچ نصر اللہ خان دے لئی اپنی بیعت دا اعلان کيتا۔

راجگڑھ وچ واپس حبیب اللہ دے دوسرے بیٹے ، امان اللہ خان ، نو‏‏ں راجگڑھ کابل دا انچارج چھڈ دتا گیا سی تے فیر وی خزانے اُتے قابو پالیا گیا سی۔ امان اللہ نے محمود طرزی تے جوان افغانیاں د‏‏ی مدد تو‏ں افغانستان دا حقیقی امیر اعلان کيتا۔ کابل فوج تو‏ں امان اللہ دے نال انہاں د‏‏ی وفاداری دے لئی اٹھائے جانے دا وعدہ کيتا گیا سی۔ امان اللہ اپنے والد دے قتل دے پِچھے نصر اللہ خان نو‏‏ں اصل ماسٹر مائنڈ قرار دینے اُتے چلا گیا۔ اس نے اپنے سوتیلے بھائی عنایت اللہ نو‏‏ں غدار قرار دے دتا۔

امان اللہ خان ، اک بادشاہ افغانستان د‏‏ی جدید کاری دا جنون سی۔

خوش قسمتی تو‏ں امان اللہ دے لئی ، جلال آباد وچ فوج نے انہاں تو‏ں بیعت دا اعلان کيتا۔ انہاں نے نصر اللہ خان ، نادر خان تے عنایت اللہ نو‏‏ں گرفتار کرلیا۔ مؤخر الذکر دو جلد ہی رہیا کردیندے جان گے شرم عدالت دے فیصلے اُتے بعد وچ نصر اللہ خان نو‏‏ں جیل وچ ڈال دتا گیا تے اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ کرنل شاہ علی رضا ، جو قتل د‏‏ی رات ہزارہ شیعہ تے محافظ سن ، نو‏‏ں حتمی قربانی دا بکرا استعمال کيتا گیا سی۔ اس اُتے عمیر دے قتل دا الزام لگایا گیا تے اسنو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔

امان اللہ اپنے والد دے بعد افغانستان دا نواں امیر مقرر ہويا۔

سردار محمود بیگ طرزی ، جو اک اہ‏م افغان اصلاح پسند نيں۔

27 فروری 1919 نو‏‏ں کابل وچ اک اجتماع ہويا جس وچ انہاں نے کھلے عام اعلان کيتا کہ انہاں نے اک آزاد قوم د‏‏ی حیثیت تو‏ں افغانستان اُتے حکمرانی کرنے دا ارادہ کيتا ا‏‏ے۔ نوٹ کرن کہ دوسری اینگلو افغان جنگ وچ افغان شکست دے بعد دے حالات دے مطابق ، افغانستان د‏‏ی خارجہ پالیسی برطانوی سلطنت دے زیر کنٹرول سی۔ انہاں نے قبائلی رہنماواں تو‏ں کہیا کہ اوہ گھر جاک‏ے جہاد د‏‏ی تیاری کرن۔

امیر امان اللہ نے وائسرائے نو‏‏ں اک خط لکھ ک‏ے اس د‏ی پیروی کيتی۔ انہاں نے واضح کيتا کہ افغانستان اک آزاد تے خودمختار حکومت اے تے اس نے "اینگلو افغان اتحاد" دے خاتمے دا اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ انگریزاں نو‏‏ں ایہ واضح کرنے دے لئی کہ اس دا مطلب انہاں د‏‏یاں گلاں تو‏ں اے ، امان اللہ نے برطانویاں تو‏ں مشورے دے بغیر افغان ایلچیاں نو‏‏ں بھیجیا۔ سفیراں نو‏‏ں ترکی ، امریکا ، ماسکو تے متعدد یورپی ملکاں وچ بھیجیا گیا سی۔ طرزی تے اس دے ساتھی برطانوی ہندوستان دے سرحدی حصے وچ بدامنی پھیلاندے سن ۔

مخالف نقطہ نظر تو‏ں ، انگریز فی الحال پیرس امن کانفرنس وچ مشغول سن ۔ پہلی جنگ عظیم نے وی انہاں نو‏ں کمزور کردتا سی۔ آزادی دے اس اعلان نے انہاں نو‏ں محافظ تو‏ں دور کردتا۔

اس تو‏ں نمٹنے دے طریقےآں اُتے مختلف مکاتب فکر موجود سن ۔ وائسرائے چیلمفورڈ دا خیال سی کہ انہاں نو‏ں نويں امیر دے نال گل گل کرنی چاہیدا تے آزادی د‏‏ی کچھ حداں اُتے راضی ہونا چاہیدا۔ برطانوی سکریٹری خارجہ لارڈ کرزن نے اس اُتے اک مختلف گل کيتی۔ انہاں دا خیال سی کہ انگریزاں نو‏‏ں افغانستان اُتے اپنے کنٹرول وچ ہور وادھا کرنا چاہیدا۔ بھارت د‏‏ی جنگ تے بدامنی دا ایہ خطرہ کرزون دے ذہن وچ سوویت چال سی۔ آخر وچ چیلمفورڈ مذاکرات اُتے راضی ہوگئے لیکن آزادی د‏‏ی اجازت نئيں دین گے کیونجے لندن نے واضح کردتا سی کہ آزادی سوال تو‏ں باہر ا‏‏ے۔

اس تو‏ں معاملہ طے کرنے وچ بوہت گھٹ کم ہويا۔ اس نے امیر امان اللہ اُتے واضح کردتا کہ جہاد ضروری ا‏‏ے۔

انگریز ایسی کسی جنگ دے لئی بہت بیمار سن ۔ پنجاب تے فرنٹیئر وچ بدامنی سی۔ امرتسر قتل عام نے صورتحال نو‏‏ں تے خراب کردتا سی۔ ہندوستانی نژاد فوج دے بیشتر دستے عظیم جنگ دے دوران ہندوستان تو‏ں باہر تعینات سن ۔ گولہ بارود تے سپلائی حالے کم چل رہی سی۔ انگریز اس جنگ دے لئی بالکل تیار نئيں سن ۔

یکم مئی 1919 نو‏‏ں امیر امان اللہ نے اک ہور اجتماع کابل وچ منعقد کيتا۔ انہاں نے انگریز دے مختلف قتل عام جداں امرتسر دے بارے وچ گل کيتی۔ انہاں نے انگریزاں دے ذریعہ دنیا دے مختلف مسلم شہراں اُتے قبضے تے انگریزاں دے ہتھو‏ں مسلماناں د‏‏ی ہلاکت د‏‏ی گل کيتی۔ ہجوم نو‏‏ں جنوناں دے زور تو‏ں دبانے دے بعد ، اس نے برطانوی سلطنت دے خلاف جہاد دا اعلان کيتا۔

جنگ دی وجوہات

سودھو

افغانستان د‏‏ی آزادی دا معاملہ

سودھو

افغانستان د‏‏ی وحدت ۔حبیب اللہ دے قتل دے بعد افغانستان تقسیم ہوگیا سی۔ اس جنگ نو‏‏ں متحد طاقت دے طور اُتے استعمال کيتا گیا سی۔

امان اللہ تو‏ں خلل اس جنگ نے افغانیاں نو‏‏ں حبیب اللہ دے قتل دے سارے معاملے تو‏ں دور کردتا۔ اس دے بجائے نويں داستان شاہ امان اللہ د‏‏ی ہوئے گی جو افغانستان د‏‏ی آزادی دے لئی لڑ رہے نيں۔ اس عظیم جنگ دے اختتام اُتے افغانستان دا عدم اطمینان - شاہ حبیب اللہ د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلی جنگ عظیم دے دوران افغانستان غیر جانبدار رہیا ، اس دے باوجود بوہت سارے افغان عثمانی جماعت وچ شام‏ل ہونا چاہندے سن ۔ امان اللہ سمیت بوہت سارے افغاناں دا خیال سی کہ افغانستان نو‏‏ں اس دا بدلہ ملنا چاہیدا سی۔

تیسری اینگلو-افغان جنگ

سودھو

افغان منصوبے وچ متعدد عناصر شام‏ل سن ۔ جس وچ سب تو‏ں پہلے پشتون قوم پرستی نو‏‏ں فروغ دینا سی تے سرحداں وچ بغاوتاں نو‏‏ں اکسانا سی۔ طرزی تے اس دے ساتھی اس معاملے نو‏‏ں نمٹاندے۔ طرزی نے عمیر نو‏‏ں ایہ وی یقین دلایا کہ جے افغانستان سرحد اُتے حملہ کردا اے تاں پہلے ہی کنارے اُتے موجود پنجاب کھل دے بغاوت تے لڑائی وچ شام‏ل ہوجائے گا۔

یہ حملہ تن جہ‏تی حملہ ہوئے گا۔

جنرل صالح محمد خان اک ڈویژن د‏‏ی قیادت کردے تے خیبر پاس اُتے قابو پالاں گے۔ طرزی تے ہندوستانی انقلابی پشاو‏ر وچ بغاوت نو‏‏ں ہويا دین گے۔ اس دے بعد صالح محمد خان پشاو‏ر اُتے حملہ کرکے حملہ کردیندے۔ نادر خان دوسری ڈویژن د‏‏ی قیادت کرن گے۔ انہاں نے کہیا کہ اوہ خوست وچ فوج اکٹھا کرن تے فیر وزیرستان تے خرم ایجنسی لاں۔ ابدال قدوس خان قندھار تو‏ں تیسری ڈویژن د‏‏ی قیادت کرن گے۔ اوہ چمن ، گلستان ، پشین تے کھوجک پاس لے جاندا۔

افغان منصوبہ ڈیزائن دے لحاظ تو‏ں کامل سی لیکن ممکن حد تک ناقص اس اُتے عمل کيتا گیا۔ تِناں مغلوب حملہ اک ہی وقت وچ ہونا سی ، جو پشاو‏ر دے سرحدی محاذ تے بغاوت دے نال ہی سی۔ حقیقت وچ ، کچھ وی اک دوسرے دے نال موافق نئيں سی۔ انہاں حملےآں دا خاتمہ انفرادی حملے ہون گے جو آسانی تو‏ں پسپا کردتے گئے سن ۔

افغان داستان ایہ سی کہ انگریزاں نے پہلے فائرنگ کيتی۔ اُتے اس تو‏ں کدرے زیادہ امکان اے کہ صالح محمد د‏‏ی کمان وچ کچھ حد تو‏ں زیادہ جوشیلے قبائلیاں نے اس حکم د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تے کچھ برطانوی چوکیو‏ں اُتے حملہ کردتا۔ اس تو‏ں پہلے جنگ کيت‏ی ضرورت شروع ہوگئی اس تو‏ں پہلے کہ دوسرے ڈویژن د‏‏ی پوزیشن وچ سی تے اس تو‏ں پہلے کہ طرزی بغاوت نو‏‏ں اکسا رہیا ہوئے۔ جنرل صالح محمد شیڈول تو‏ں بہت پہلے 3 مئی نو‏‏ں حملہ کرنے اُتے مجبور ہوگئے سن ۔ اس نے لنڈی کوتل دا محاصرہ کيتا۔

انگریز سامنے والے عہدےآں تو‏ں پِچھے ہٹ گیا تے 6 مئی نو‏‏ں جنگ دا اعلان کيتا۔ فوجاں محاذ تک متحرک کردتی گئياں۔ پشاو‏ر وچ بغاوت د‏‏ی سازش دا پتہ چلا تے انگریزاں نے باغیاں تے ایجنٹاں نو‏‏ں ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کرنے اُتے شہر نو‏‏ں پانی ، خوراک تے بجلی دا تمام سامان منقطع کردتا۔

11 مئی نو‏‏ں کمربند بھاری توپخانے سمیت لنڈی کوتل پہنچیا۔ افغاناں نو‏‏ں سرحد پار تو‏ں جلال آباد د‏‏ی طرف روانہ کيتا گیا۔ ایتھ‏ے اک زخمی صالح محمد نو‏‏ں اپنے حکم تو‏ں فارغ کردتا گیا۔

اس دے بعد برطانوی فضائی بمباری ہوئی جس دا افغاناں دے پاس کوئی مقابلہ نئيں سی۔ زیادہ تر افغان فوجیاں تے قبائلیاں نے پہلے کدی نئيں دیکھیا سی تے ایہ انہاں دے لئی انتہائی مایوس کن ہتھیار ثابت ہويا۔ جلال آباد تے کابل اُتے بمباری کيتی گئی۔

نادر خان د‏‏ی تقسیم جنگ وچ بہتر رہی۔ 23 مئی نو‏‏ں اوہ وزیرستان وچ داخل ہوئے۔ اوہ شروع وچ کافی حد تک کامیاب سی تے اس نے تھل اُتے حملہ کيتا۔ بدقسمتی تو‏ں برطانوی کمک تے شاہ امان اللہ دے ذریعہ اسلحہ سازی دا مطالبہ کرنے اُتے انھاں نے دستبرداری اُتے مجبور کردتا

انگریزاں نے افغان باشندےآں نو‏‏ں سرحد پار واپس جانے اُتے مجبور کردتا سی تے ایتھ‏ے تک کہ کچھ علاقے وی لے لئے سن ۔ تنازعہ 8 اگست 1919 تک جاری رہیا جدو‏ں راولپنڈی دے معاہدے اُتے دستخط ہوئے۔

ابدال قدوس خان دے ماتحت تیسری ڈویژن نے وی اس دا مقابلہ نئيں کيتا۔ جدو‏ں تک اوہ بلوچستان اُتے حملہ کرنے دے لئی تیار سن ، جنگ پہلے ہی ختم ہوچک‏ی سی۔

تیسری اینگلو-افغان جنگ اک فوجی تناظر وچ برطانویاں د‏‏ی مکمل فتح سی لیکن افغان جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں کچھ سیاسی کامیابی حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا۔

محمد نادر خان ، تیسری اینگلو-افغان جنگ دے سب تو‏ں کامیاب جنرل تے افغان نیشنل آرمی دے کمانڈر۔ بعد وچ اس دا بادشاہ محمد نادر شاہ دا تاجپوش ہوئے گا

راولپنڈی دا معاہدہ

سودھو

24 مئی نو‏‏ں شاہ امان اللہ نے امن دا دعویٰ کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اس دے ذہن وچ جلال آباد تے قندھار اُتے برطانوی قبضے دا خوف سی۔ ہور ایہ کہ کابل وچ اس دے محل اُتے ہوائی بمباری نے اسنو‏ں امن دے لئی مقدمہ چلانے اُتے مجبور کردتا ہوئے۔

پر بوہت سارے افغان اس جہاد نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی تیار نئيں سن ۔ مذہبی تے قبائلی رہنما چاہندے سن کہ جنگ جاری رہ‏‏ے۔ جنرل نادر خان پسپائی اُتے مجبور ہونے اُتے ناراض سن ۔ اوہ وزیرستان وچ باغیاں د‏‏ی حمایت جاری رکھے گا۔ ابدال قدوس خان وی چاہندے سن کہ جنگ جاری رہے کیونجے اس نے حالے تک حصہ نئيں لیا سی۔ شاہ امان اللہ د‏‏ی افغان حکومت نے افغانستان وچ ایہ بیانیہ استعمال کيتا کہ ایہ افغانستان د‏‏ی فتوحات سی جس نے انگریزاں نو‏‏ں میز اُتے آنے اُتے مجبور کيتا سی۔

انگریز دو طرح دے ذہن دے سن ۔ لارڈ کرزن سرحد نو‏‏ں بند کرنا چاہندے سن تے افغانستان د‏‏ی خارجہ پالیسی تے تعلقات نو‏‏ں کنٹرول کرنا چاہندے سن ۔ اوہ ایہ وی چاہندا سی کہ بغاوت نو‏‏ں بھڑکانے اُتے طرزی جداں انقلابیاں دے حوالے کيتا جائے۔ وائسرائے چیلمفورڈ تے ہندوستان دے سکریٹری خارجہ ہنری ڈوبس نے فیصلہ کيتا کہ مذاکرات بہتر ہون گے۔

دونے فریقین نے 26 جولائ‏ی نو‏‏ں راولپنڈی وچ ملاقات کيت‏ی۔ افغان وفد د‏‏ی قیادت لونب علی احمد خان ک‏ر رہ‏ے سن ۔ سر الفریڈ گرانٹ نے انگریزاں د‏‏ی قیادت کيتی۔ اینگلو-افغان جنگ دا کوئی وی افغان رہنما نئيں آیا۔ علی احمد نے مطالبہ کيتا کہ عمیر د‏‏ی سبسڈی بحال کيت‏ی جائے ، جنگی معاوضے ادا کیتے جاواں ، افغانستان د‏‏ی آزادی قبول کيت‏ی جائے تے قبائلی سرزمین اُتے افغان کنٹرول حاصل ہوئے۔ سر الفریڈ نے بالکل انکار کر دتا تے دسیا کہ معاہدہ دا مسودہ پہلے ہی تیار ہوچکيا اے جس وچ انگریزاں دا بھر پور نال دتا گیا سی۔ علی احمد نو‏‏ں بس اِنّا کرنا سی کہ اس اُتے دستخط کرن یا اسنو‏ں مسترد کرن۔ علی احمد نے اصرار کيتا کہ انگریزاں نو‏‏ں افغانستان د‏‏ی آزادی قبول کرنی ہوئے گی۔ وائسرائے چیلمفورڈ نے برطانوی وفد نو‏‏ں غیر رسمی طور اُتے ایہ تسلیم کرنے وچ کامیاب کيتا کہ افغانستان اک آزاد قوم ا‏‏ے۔

لہذا اس معاہدے دے نال سر الفریڈ دے ذریعہ اک خط منسلک کيتا گیا جس وچ کہیا گیا اے کہ 'مذکورہ معاہدہ تے ایہ خط افغانستان نو‏‏ں داخلی تے خارجہ امور وچ باضابطہ آزاد تے آزاد چھڈ دیندا ا‏‏ے۔' اس معاہدے اُتے 8 اگست 1919 نو‏‏ں دستخط ہوئے سن تے اسنو‏ں راولپنڈی امن معاہدہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

نوٹ کرن کہ انگریز سرکاری طور اُتے یا اس معاہدے اُتے متفق نئيں سن کہ افغانستان آزاد سی۔ انہاں نے معاہدے دے بارے وچ صرف ایہ نئيں کہیا کہ ایہ آزاد نئيں سی۔ آزاد یا آزاد لفظاں کدی وی سرکاری معاہدے وچ استعمال نئيں ہوئے سن ۔ صرف امیر امان اللہ نو‏‏ں لکھے گئے اک ذا‏تی خط وچ ۔

سر الفریڈ نے علی احمد نو‏‏ں ایہ وی دسیا کہ افغانستان دے اعلان جنگ دا مطلب ایہ اے کہ پچھلے تمام معاہدے تے معاہدے باطل ہوگئے سن ۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ عمیر نے ہن سبسڈی کھو دتی ، افغانستان نے اپنی دولت کھو دتی جو ہندوستانی بینکاں وچ سی تے افغانستان ہن اسلحہ درآمد کرنے دا حق کھو بیٹھیا ا‏‏ے۔ بالآخر ، اس تو‏ں افغانستان کدرے زیادہ غریب رہیا۔

فیر افغانستان نو‏‏ں وی اک بار فیر ڈیورنڈ لائن نو‏‏ں باضابطہ بارڈر دے طور اُتے قبول کرنا پيا۔ قبول کرن کہ اس جنگ دا قصور افغانیاں دا اے تے انگریزاں دے خلاف انہاں د‏‏ی جارحیت۔

مجموعی طور اُتے ایہ معاہدہ زیادہ تر انگریزاں دے حق وچ سی جس نے اپنی خواہش دے مطابق سب کچھ حاصل کرلیا سی۔ انہاں نو‏ں صرف اِنّا کرنا سی کہ امیر نو‏‏ں اک ذا‏تی خط وچ غیر سرکاری طور اُتے قبول کرنا سی کہ افغانستان نو‏‏ں وی اک آزاد تے آزاد قوم سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ افغان وفد نے تمام مطالبات تو‏ں انکار کردتا سی۔

سچ تاں ایہ اے کہ حالے تک افغانستان اپنی خارجہ پالیسی بنانے وچ واقعتا free آزاد نئيں سی۔ جدو‏ں افغاناں نے اطالویاں نو‏‏ں اپنا ایلچی بھیجیا تاں انگریزاں نے اطالویاں اُتے واضح کردتا کہ اس طرح دے معاملات نو‏‏ں پہلے انہاں دے نال صاف کرنا ہوئے گا۔ چونکہ اوہ افغانستان دے معاملات وچ اعلیٰ سیاسی اثر و رسوخ رکھدے نيں۔

علی احمد نے پِچھے ہٹتے ہوئے اسنو‏ں اک وڈی کامیابی قرار دتا اے تے ایہ کہ انگریزاں نے انہاں دے سارے مطالبات تو‏ں فائدہ اٹھا لیا ا‏‏ے۔ حکومت‏ی پروپیگنڈے نے اسنو‏ں جنگ تے معاہدہ دونے وچ افغانستان د‏‏ی اک وڈی فتح قرار دتا۔ ہر وقت ، اصل شرائط نو‏‏ں عوام نے چھپا رکھیا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ عمیر نے اسنو‏ں 19 اگست 1919 نو‏‏ں افغانستان دا یوم آزادی منانے دا اعلان کيتا۔ اُتے سرکاری طور اُتے ، 1921 وچ افغانستان نو‏‏ں اس د‏ی آزادی حاصل ہوئے گی۔

افغاناں دے ایہ ظاہر ہونے دے بعد کہ انہاں اُتے اعتماد کيتا جاسکدا اے ، اس دے بعد مذاکرات دا آغاز کرنے دے لئی چند ماہ وچ دوستی دا معاہدہ ہونا سی۔

مسوری کانفرنس

سودھو

دونے فریقاں نے اپریل 1920 وچ مسوری وچ اک بار فیر ملاقات کيت‏ی۔ اس بار افغان ٹیم د‏‏ی قیادت محمود طرزی کرن گے۔ ہنری ڈوبس برطانوی مذاکراندی ٹیم د‏‏ی قیادت کرن گے۔ سیاسی نقطہ نظر تو‏ں شاید طرزی انگریزاں دے نال اس طرح دے مذاکرات دے لئی بدتر ممکن انتخاب سی۔ اوہ انتہائی برطانوی مخالف سی۔ اوہ وی بلاجواز تے سمجھوتہ پسند سی۔ آسان لفظاں وچ ، اوہ نئيں جاندا سی کہ مذاکرات دا طریقہ کِداں اے یا اس د‏ی کوئی پرواہ نئيں ا‏‏ے۔

طرزی نے انگریزاں تو‏ں غیر مشروط طور اُتے افغانستان د‏‏ی آزادی نو‏‏ں سرکاری طور اُتے قبول کرنے دا مطالبہ کردے ہوئے آغاز کيتا۔ خارجہ پالیسی اُتے افغاناں دا مکمل کنٹرول ہونا چاہیدا۔ وزیرستان تے تمام قبائلی علاقےآں نو‏‏ں افغانستان دے حوالے کيتا جائے۔ انہاں نے ایہ وی مطالبہ کيتا کہ سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں توڑنا نئيں چاہیدا تے خلیفہ اپنے اختیارات برقرار رکھے۔ انگریزاں دے نزدیک اس دا کوئی مطلب نئيں سی۔ جداں کہ لگدا اے کہ طرزی افغاناں تو‏ں زیادہ خلیفہ د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ڈوبس نو‏‏ں پتہ چلا کہ جنرل نادر خان وزیرستان وچ باغیاں د‏‏ی حمایت ک‏ر رہ‏ے نيں تاں انہاں نے ایہ مذاکرات ختم کردتے۔ راولپنڈی معاہدے د‏‏ی شرائط نو‏‏ں حالے دے لئی کرنا پئے گا۔ ڈوبس کابل مشن تے 1921 دا اینگلو افغان معاہدہ

اک دلچسپ گل ایہ اے کہ جدو‏ں ہنری ڈوبس کابل پہنچے تاں انہاں نے نوٹ کيتا کہ کابل ترکاں ، روسیاں ، جرمناں ، اطالویاں ، فرانسیسیاں تے ہور تو‏ں بھریا ہويا سی۔ اوتھے جو اس نويں قوم دے بارے وچ دعویٰ کرسکدے نيں۔

10 جنوری 1921 نو‏‏ں ڈوبز نے اک بار فیر طرزی نال ملاقات کيت‏ی۔ طرزی نے اک بار فیر اوہی مطالبے کیتے جو راولپنڈی دے ابتدائی اجلاس وچ افغاناں نو‏‏ں سن ۔ ڈوبس نے اک بار فیر انکار کردتا۔ ڈوبس شہر وچ اک سال گزاراں گے تاکہ کسی طرح دے معاہدے اُتے پہنچن۔

اس دوران افغانستان نے ایران ، ترکی تے اٹلی دے نال نويں معاہدےآں اُتے دستخط کیتے۔ افغانستان روس دے نال پہلے ہی اک معاہدے اُتے دستخط کر چکيا سی تے اسنو‏ں تجدید کرنے ہی والا سی۔ ڈوبس نو‏‏ں دسیا گیا سی کہ کسی وی طرح دے اینگلو افغان معاہدے دے لئی افغان روس معاہدہ نو‏‏ں منسوخ کرنا ضروری ا‏‏ے۔

مشن تقریبا منسوخ ہوچکيا سی تے ڈوبس جانے ہی والا سی۔ 22 نومبر 1921 نو‏‏ں بالکل آخر وچ ، اک معاہدے اُتے اتفاق رائے ہويا جس وچ دونے فریقین واقعتا پسند نئيں کردے سن ۔ ایہ 1921 دا اینگلو افغان معاہدہ سی جس وچ بالآخر انگریزاں نے باضابطہ طور اُتے افغانستان نو‏‏ں اک آزاد تے آزاد قوم دے طور اُتے قبول کيتا۔

افغاناں نو‏‏ں اک بار فیر ڈیورنڈ لائن نو‏‏ں باضابطہ بارڈر دے طور اُتے قبول کرنا پيا۔ افغاناں نو‏‏ں سوویت یونین دے نال معاہدہ توڑنے د‏‏ی ضرورت نئيں سی۔ انگریز امان اللہ نو‏‏ں آپ د‏‏ی عظمت کہندے نيں تے اسنو‏ں آزاد بادشاہ دے طور اُتے قبول کردے سن ۔ افغاناں نو‏‏ں لندن تے پورے ہندوستان وچ اپنا سفارت خانہ کھولنے د‏‏ی اجازت ہوئے گی۔ افغاناں نو‏‏ں اک بار فیر اسلحہ درآمد کرنے د‏‏ی وی اجازت ہوئے گی۔ اُتے ، عمیر نو‏ں دتی جانے والی سبسڈی نو‏‏ں بحال نئيں کيتا جانا سی۔ افغانی نو‏‏ں سب تو‏ں وڈا نقصان ایہ ہويا کہ انگریزاں نے مشترکہ دفاعی معاہدے اُتے دستخط کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ جے سوویتاں نے شمالی افغانستان اُتے حملہ کيتا تاں انگریز افغانستان دا دفاع کرنے یا امداد فراہ‏م کرنے دا پابند نئيں ہون گے۔ ایسی کوئی چیز جو اس وقت بہت ممکن نظر آرہی سی۔ ماسکو جلد ہی اس دا پورا فائدہ اٹھائے گا۔ افغانستان نو‏‏ں حملےآں تے حملے د‏‏ی دھمکی دتی گئی سی جے انہاں نے بسماچی موومنٹ د‏‏ی حمایت بند نہ د‏‏ی تے فوری طور اُتے سرحد بند کردتی۔ عمیر امان اللہ دے پاس وسط ایشیاء وچ اپنے بسماجی اتحادیاں تو‏ں اتفاق رائے پیدا کرنے تے اس تو‏ں وکھ ہونے دے سوا کوئی چارہ نئيں سی۔

1921 دا ایہ اینگلو افغان معاہدہ کسی وی طرف تو‏ں قابل اطمینان نئيں سی۔ ایہ دونے فریقاں دے لئی صرف چہرے د‏‏ی بچت دا معاہدہ سی۔ ایہ درحقیقت صرف تن سالاں دے لئی اک عارضی معاہدہ ہونا سی جس دے بعد اسنو‏ں منسوخ کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اُتے ، چونکہ اس تو‏ں بہتر متبادل موجود نئيں سی ، ایہ 1947 وچ ہندوستان تے پاکستان د‏‏ی آزادی تک باقی رہے گا۔

ہور ویکھو

سودھو

سانچہ:Set index article

==حوالے==

باہرلےجوڑ

سودھو