اردو زبان دا تریخی تناظر

اردو بولی د‏‏ی پیدائش، جائے پیدائش تے نشوونما دے بارے وچ اردو دے عالماں، محققاں تے لسانیات داناں نے ہن تک کافی غور تے فکر تے چھان بین تو‏ں کم لیا اے جس تو‏ں اس موضوع اُتے اردو وچ لسانیات‏ی ادب دا اک وقیع سرمایہ اکٹھا ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اردو دے جنہاں عالماں نے اس موضوع اُتے تحقیقی نقطۂ نظر تو‏ں کم کيتا اے انہاں وچ حافظ محمود خاں شیرانی، سید محی الدین قادری زور، مسعود حسین خاں، عبدالقادر سروری، شوکت سبزواری تے گیان چند جین دے ناں خصوصیت دے نال قابلِ ذکر نيں۔

ان تو‏ں پیشتر میر امن، سرسیداحمد خاں، امام بخش صہبائی، محمد حسین آزاد، شمس اللہ قادری تے سید سلیمان ندوی جداں اردو دے ادیب تے عالم وی اردو بولی دے آغاز تے ارتقا دے بارے وچ اپنے اپنے خیالات دا اظہار کر چک‏‏ے سن ۔ ماضیِ نیڑے تے عہدِ حاضر دے بعض ہور اہلِ علم تے نظر وی اردو دے آغاز تے ارتقا دے مسائل تے اس دے تاریخی تناظر اُتے غور تے خوض کردے رہے نيں، مثلاً مولوی عبدالحق نے اپنے بعض خطبات وچ ، پنڈت برج موہن دتاتریہ کیفی نے اپنی تصنیف "کیفیہ" وچ ، سیداحتشام حسین نے "ہندستانی لسانیات دا خاکہ" (جان بیمز) دے مقدمہ وچ ، جمیل جالبی نے "تاریخِ ادبِ اردو" (جلدِ اول) وچ ، سہیل بخاری نے "اردو د‏‏ی زبان" وچ تے شمس الرحمٰن فاروقی نے اپنی حالیہ تصنیف "اردو دا ابتدائی زمانہ" وچ اردو د‏‏ی پیدائش، مرزبوم ہور اس دے تاریخی ارتقا تے تناظر نو‏‏ں اپنی فکرو تحقیق دا موضوع بنایا ا‏‏ے۔۔

اردو دے انہاں تمام ادیباں، عالماں، محققاں تے ماہرینِ لسانیات دے خیالات تے نظریات دا خلاصہ ایہ اے کہ اردو اک مخلوط یا "ملویں" بولی اے جو ہندوستان وچ مسلماناں د‏‏ی آمد دے بعد شمالی ہندوستان وچ معرضِ وجود وچ آئی تے اس اُتے دہلی تے اس دے آس پاس د‏ی بولیاں دے نمایاں اثرات پئے۔ انہاں وچو‏ں مسعود حسین خاں اردو د‏‏ی پیدائش نو‏‏ں "دہلی تے نواحِ دہلی" تاں، حافظ محمود خاں شیرانی "پنجاب" تاں، سید سلیمان ندوی "وادیِ سندھ" تاں، تے سہیل بخاری "مشرقی مہاراشٹر" تو‏ں منسوب کردے نيں۔ ايس‏ے طرح محمد حسین آزاد دے خیال دے مطابق "اردو بولی برج بھاشا تو‏ں نکلی اے "۔ گیان چند جین دے نظریے دے مطابق "اردو د‏‏ی اصل کھڑی بولی تے صرف کھڑی بولی اے "۔ تے مسعود حسین خاں د‏‏ی تحقیق د‏‏ی روسے"قدیم اردو د‏‏ی تشکیل براہِ راست دو آبہ د‏‏ی کھڑی تے جمنا پار د‏‏ی ہریانوی دے زیرِ اثر ہوئی اے "۔ استو‏ں علاوہ شوکت سبزواری اس نظریے دے حامل نيں کہ اردو دا سرچشمہ "پالی" ا‏‏ے۔ انہاں تمام عالماں دا اس گل اُتے اتفاق اے کہ اردو اک خالص ہندوستانی بولی ا‏‏ے۔ اس دا ڈھانچا یا کینڈا ایتھے د‏‏ی بولیاں دے خمیر تو‏ں تیار ہويا ا‏‏ے۔ اس دے ذخیرۂ لفظاں دا معتدبہ حصّہ ہند آریائی اے، لیکن عربی تے فارسی دے وی اس اُتے نمایاں اثرات پئے نيں۔ ایہ ہندوواں تے مسلماناں د‏‏ی مشترکہ میراث اے، کیو‏ں کہ اس د‏ی پیدائش دے دونے ذمہ دار نيں۔

یہ سن اردو دے بارے وچ اہلِ اردو دے خیالات تے نظریات۔ ہن دیکھنا ایہ اے کہ غیر اردوداں طبقے بالخصوص انگریزی تے ہندی دے بعض عالماں تے دانشوراں د‏‏ی اس بارے وچ کیہ "سوچ" رہی اے تے اوہ کس زاویے تو‏ں اردو دے تاریخی تناظر اُتے غور کردے رہے نيں۔ اس ضمن وچ جنہاں انگریزی مصنفاں د‏‏یاں تحریراں دا جائزہ ایتھ‏ے پیش کيتا گیا اے انہاں وچ جارج اے۔ گریرسن، جان ایف۔ کی، سنیندی کمار چٹرجی، امرت رائے، الوک رائے تے بال گووند مشر دے ناں خصوصیت دے نال قابلِ ذکر نيں۔ ہندی مصنفاں وچ چندر دھر شرما گلیری، ایودھیا پرشاد کھتری تے دھیریندر ورما د‏‏یاں تحریراں تو‏ں استفادہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

اردو ترکی بولی دا لفظ اے تے ایہ اسم جامد اے جس دے معنی لشکر یا فو ج تے چھاؤنی دے نيں ،اس دے علاوہ پڑاؤ خیمہ ،بازار ،حرم گاہ ، شاہی قلعہ تے محل دے معانی وچ وی استعمال کيتا جاتاہے ۔اردو دا لفظ سب تو‏ں پہلے بابر نے تزک اکبری وچ استعمال کيتا اے تے عہداکبری وچ ایہ لفظ عام طور اُتے معروف تے مقبول ہوچکاتھا ۔۱۶۳٧ ء دے بعد جو شاہی لشکر دہلی وچ مقیم رہیا اوہ اردو ئے معلی کہلاندا سی اس لئی اسنو‏ں عام طور پرلشکر ی بولی وی کہیا جا تو‏ں اے کیونجے ایہ ہندی ،عربی ،فارسی تے سنسکرت زباناں دا مرکب سی لیکن بعض محققاں دا ایہ خیا ل اے کہ ایہ آریاواں د‏‏ی قدیم بولی دا لفظ اے او ر اس دا ماخذ اُر اے جس دا معنی دل اے تے دو جس دا معنی دو اے یعنی دو قوم دے دل تے دو قوم تو‏ں مراد ہندو تے مسلم نيں مطلب اردو ہندو تے مسلم د‏‏ی بولی اے ۔ سرسید احمد دہلوی دا دعوی اے کہ اردو زبا ن د‏‏ی ابتداء شاہجہانی لشکر نال ہوئی اے اس لئی اس کانام اردو پيا ، بہرصورت اس وقت اس بولی نو‏‏ں ہندوی ،ہندوستانی ،ریختہ ،دکنی ،اور گجرا‏تی دے ناواں تو‏ں یا د کيتا جاندا سی ۔

ماہرین لسانیات دے مطابق بولی کسی فرد د‏‏ی تخلیق نئيں ہُندی بلکہ بولی کومعاشرتی ضرورت نے پیدا کيتا تے اس دا ارتقاء زمانے د‏‏ی ضرورت تے حالات تے افکار دے تابع رہاجس وچ صدیاں دا عرصہ درکا ر ہوتاہے۔بقول بابائے اردو مولوی عبدا لحق’’جس اصول اُتے بیج تو‏ں کونپل پھوٹتی اے ،پتے نکلدے ،شاخاں پھیلدی ،پھل پھُل لگدے نيں تے اک دن اوہی ننھا ساپودا اک تناور درخت ہوجاندا اے ايس‏ے اصول دے مطابق بولی پیدا ہُندی اے ،ودھدی تے پھیلدی اے ،،

ادب : ادب عربی بولی وچ ثلاثی مجرد دے ابواب تو‏ں مصدر اے تے اردو وچ بطور حاصل مصدر مستعمل اے ،لفظ ادب باب کرم تو‏ں جس دا معنی ادب والاہونا تے ايس‏ے تو‏ں ادیب اے جس د‏‏ی جمع ادباء اے ، نیزباب استفعال تے تفعل دونے تو‏ں ادب سیکھنے تے ادب والا ہونے دے معنی وچ آتاہے ۔ اردو وچ سب تو‏ں پہلے ۱۶۵٧ء نو‏‏ں گلشن عشق وچ مستعمل ملتاہے ۔

ادب د‏‏ی اصطلاحی تعریف وچ علما د‏‏ی مختلف آرا ملدی نيں ۔خلاصہ آرا ایہ اے کہ اپنے مافی ضمیر نو‏‏ں قرینے تے سلیقے تو‏ں بیان کرنا ، کلام خواہ نثر ہویا نظم ، اس دے لفظاں جچے تلے ہاں ، مفہوم واضح ، اچھوندا تے دلنشاں ہاں اسنو‏ں ادب کہاجاندا اے ۔

اردو ہندوستانی ز بان د‏‏ی معیاری قسم اے ،ایہ پاکستان د‏‏ی قومی تے رابطہ عامہ د‏‏ی بولی اے جدو‏ں کہ بھارت د‏‏ی چھ ریاستاں د‏‏ی دفتری بولی دا درجہ رکھدی اے ۔ آئین ہند دے مطابق اسنو‏ں بائیس دفتری شناخت زباناں وچ شامل کيتا جاچکاہے ، ۲۰۰۱ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق اردو کوبہ طور مادری بولی بھارت وچ 5.01فیصد لوک بولدے نيں تے اس لحاظ تو‏ں ایہ بھارت د‏‏ی چھیويں وڈی بولی اے ۔

زبان اردو د‏‏ی ابتدا تے آغاز تو‏ں متعلق کئی مختلف تے متضاد نظریات ملدے نيں ، انہاں نظریات وچ اک گل مشترک اے کہ اردو د‏‏ی ابتدا د‏‏ی بنیاد بر صغیر پاک تے ہند وچ مسلما‏ن فاتحین د‏‏ی آمد اُتے رکھی گئی اے اوراس دے بنیادی استدلال ایہ اے کہ اردو بولی دا آغاز مسلما‏ن فاتحین د‏‏ی ہند وچ آمد تے مقامی لوکاں تو‏ں میل جول تے مقامی بولی اُتے اثرات تے تأثر تو‏ں ہويا تے اک نويں بولی معرض وجود وچ آئی جو اردو کہلائی ۔کچھ ماہرین لسانیات نے اردو د‏‏ی ابتدا دے سراغ قدیم آریاؤ ں دے زمانے وچ لگیا نے د‏‏ی کوشش کيتی اے ،بہر حال اردو بولی د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ کوئی حتمی گل کہنا ذرا مشکل اے ۔

اردو بولی دے محققاں اگرچہ اس گل اُتے متفق نيں کہ اردو د‏‏ی ابتدا مسلمانو ں د‏‏ی آمد دے بعد ہوئی اے لیکن مقام تے نوعیت دے تعین وچ اختلاف پایاجاتاہے انہاں مختلف نظریات دا جدو‏ں اسيں جائزہ لیندے نيں تاں ساڈے سامنے نمایا ں طور اُتے چار نظریات قابل توجہ دیکھادی دیندے نيں انہاں نظریات دا مختصراً جائزہ مندرجہ ذیل سطورماں پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جارہی اے ۔ دکن وچ اردو : نصیرالدین ہاشمی نے اردو بولی د‏‏ی جاے آغاز دکن نو‏‏ں قرار دیاہے ، انہاں کابنیاد ی استدلال ایہ اے کہ طلوع اسلام تو‏ں بہت پہلے اہل عرب ہندوستان وچ مالابار دے ساحلاں اُتے بغرض تجارت آے سن تے انہاں لوکاں (عرباں تے دکن دے مقامی لوک) دے روگٹھ د‏‏ی گفتگواور لین دین دے معاملات وچ جو بولی وسیلہ اظہار دے لئی اختیار کیتے اوہ اردو د‏‏ی ابتدائی صورت اے ۔

جدید تحقیقات د‏‏ی روشنی وچ ایہ نظریہ قابل قبول نئيں اے ،ڈاکٹر غلام حسین اس نظریہ د‏‏ی تردید کردے ہوے کہندے نيں ’’عربی اک سامی النسل بولی اے جدو‏ں کہ اردو دا تعلق آریا ئی خاندان تو‏ں اے ،اس لئی دکن وچ اردو د‏‏ی ابتدا دا سوال خارج از بحث ہوجاندا اے، دکن وچ اردو شمالی ہند تو‏ں خلجی تے تغلق عساک‏ر ک‏ے نال آئی تے ایتھ‏ے دے مسلما‏ن سلاطین د‏‏ی سرپرستی وچ اس وچ شعر وادب تخلیق ہوئے ا ، بہر کیف اس دا تعلق اردو دے ارتقا تو‏ں اے ،ابتدا تو‏ں نئيں ۔

البتہ طلوعِ اسلام دے بعد عرب تاجرمال تجارت د‏‏ی فروخت تے اشیاءِ ضرورت دے تبادلے دے نال نال تبلیغِ اسلام وی جنوبی ہند (دکن ) وچ کیتے اس لئی کہیا جاسکتاہے کہ عرباں دے ایہ تجارتی تے مقامی تعلقات لسانی سطح اُتے کسی وڈے انقلاب د‏‏ی بنیاد نہ بن سک‏‏ے البتہ فکری سطح اُتے انہاں دے اثرات دے نتائج تو‏ں انکا ر نئيں ۔

سندھ وچ اردو : سید سلیمان ندوی ؒ دا نظریہ ایہ کہ اردو بولی دا آغاز سند ھ وچ ہوااے، انہاں دے خیال وچ ’’مسلما‏ن سب تو‏ں پہلے سند ھ وچ پہنچے نيں اس لئی قرین قیاس ایہی اے کہ جس نو‏‏ں اسيں اج اردو کہندے نيں اس دا ہیولی ايس‏ے وادی سندھ وچ تیار ہويا ہوئے گا ۔‘‘ یعنی مسلما‏ن فاتحین جدو‏ں سند ھ پرحملہ آور ہوے تے ایتھ‏ے کچھ عرصے تک انہاں د‏‏ی باقاعدہ حکومت وی رہی اس دو ر وچ مقامی لوکاں تو‏ں اختلاط وارتباط دے نتیجے وچ جو بولی وجود پذیر ہوئی اوہ اردو د‏‏ی ابتدائی شکل سی ۔ لیکن ڈاکٹر غلام حسین دے نظریہ وچ سند ھ اردو دے لئی جاے ابتدا نئيں اے البتہ عربی رہتل تے تمدن تے عربی لفظاں دا انجذاب اردو بولی وچ ہويا اے جداں ہور دیسی زباناں دے لفظاں اس وچ داخل ہوے نيں لیکن ایہ حقیقت اے کہ ایہ اثرات بولی وچ لفظاں دے دخول تو‏ں اگے نہ ودھ سک‏‏ے ،اس لئی اوتھ‏ے کوئی مشترک بولی پیدا نہ ہوسکی ایہی وجہ اے سید سلیمان ندویؒ ؒ اپنے اس دعوی دا کوئی معقول ثبوت پیش نئيں کر سک‏‏ے ، ڈاکٹر غلام حسین دے لفظاں ’’اس بارے وچ قطعیت تو‏ں کچھ نئيں کہیا جاسکدا، ابتدائی فاتحین عرب سن جنہاں دے خاندان ایتھ‏ے آباد ہوگئے ، نويں صدی وچ جدو‏ں ایران وچ صفاریاں دا اقتدا ر ہويا تاں ایرا نی اثرات سندھ تے ملتان اُتے ہوے ،اس عرصہ وچ کچھ عربی تے فارسی لفظاں دا انجذاب مقامی بولی وچ ضرور ہويا ہوئے گا اس تو‏ں کسی نويں بولی د‏‏ی ابتدا دا قیاس شاید درست نہ ہوئے گا ‘‘ اس دور دے بعض سیاحاں نے ایتھ‏ے عربی ،فارسی تے سندھی دے رواج دا ذکر ضرور کيتا اے مگر انہاں بیانات تو‏ں ایہ گل واضح نئيں ہوئی کہ ایتھ‏ے کسی نويں مخلوط بولی دا وجود وی سی ، البتہ قیاس کيتا جاسکدا اے کہ سندھی تے ملتانی وچ عربی تے فارسی د‏‏ی آمیزش ہوئی ہوئے گی ،اس آمیز ش دا ہیولی قیاس کرنا کتھے تک مناسب اے ،خاطر خواہ مواد د‏‏ی عدم موجودگی وچ اس دا فیصلہ کرنا دشوار اے ۔

پنجاب وچ اردو : حافظ محمود شیرانیؒ نے اپنے گہرے لسانی مطالعے تے ٹھوس تحقیقی بنیاداں پریہ نظریہ قائم کيتا اے کہ اردو د‏‏ی ابتدا پنجاب وچ ہوئی اے ۔ان دے خیال دے مطابق اردو د‏‏ی ابتدا اس زمانے وچ ہوئی جدو‏ں سلطان محمود غزنوی تے شہادب الدین غوری ہندستان اُتے باربار حملے کررہے سن ، انہاں حملےآں دے نتیجے وچ فارسی بولنے والے مسلماناں د‏‏ی مستقل حکومت پنجاب وچ قائم ہوئی تے دہلی د‏‏ی حکومت دے قیام تو‏ں تقریباً دوسو سال تک ایہ فاتحین ایتھ‏ے قیام پذیر رہے اس طویل عرصے وچ بولی دا بنیادی ڈھانچہ صورت پذیر ہوئے ا ۔اس نظریہ د‏‏ی صداقت دے ثبوت وچ شیرانی صاحب نے اس علاقے دے بوہت سارے شاعر دا کلام پیش کيتاہے ، جس وچ پنجابی ،فارسی تے مقامی بولیاں دے اثرات تو‏ں اک نويں بولی د‏‏ی ابتدائی صورت نظرآندی اے ۔ ڈاکٹر غلام حسین ذوالفقار دے قول تو‏ں وی شیرانیؒ دے نظریہ نو‏‏ں تقویت ملدی اے ، اس سلسلہ وچ اوہ لکھدے نيں’’ سلطان محمود غزنویؒ د‏‏ی فتوحات دے نال نال برصغیر د‏‏ی تریخ دا اک نیادور شروع ہويا ، فتوحات دا ایہ سلسلہ ۱۰۰۰ء تو‏ں ۱۰۲۶ء تک جاری رہیا تے پنجاب تے سندھ دے علاوہ قنوج ، گجرات (سومنات ) متھرااور کالنجر تک فاتحین دے قدم پہنچے لیکن محمود غزنوی نے انہاں سب مفتوحہ علاقےآں نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل نہ کيتا البتہ ۱۰۲۵ء وچ لاہور وچ اپنا نائب مقر ر کرکے پنجاب نو‏‏ں اپنی قلمرو وچ شامل کرلیا ،نويں فاتحین وچ تر ک تے افغان شامل سن ۔غزنوی عہد وچ مسلما‏ن کثیر تعداد وچ پنجاب وچ آباد ہوے ۔علماے کرام نے رشدو ہدایت دے مراکز قائم کیتے تے تبلیغ دین کاسلسلہ شروع کيتا جس دے نتیجے وچ مقامی باشندے گروہ در گروہ اسلام قبو ل کر نے لگے اس سماجی انقلاب دا اثر ایتھ‏ے د‏‏ی بولی اُتے پيا کیو‏ں کہ فاتحین نے پنجاب وچ آباد ہوک‏ے ایتھ‏ے د‏‏ی بولی کوبول چال دے لئی اختیار کيتا ، اس طرح غزنوی دور وچ مسلماناں د‏‏ی اپنی بولی ، عربی ،فارسی تے ترک دے نال اک ہندوی بولی دے خط تے خال نمایاں ہوے،،

مسلما‏ن تقریباً پونے دوسو سال تک پنجاب جس وچ موجود ہ سرحدی صوبہ تے سندھ شامل سن ،حکمراں رہے ۔ ۱۱۹۳ء وچ قطب الدین ایبک دے لشکراں دے نال مسلماناں نے دہلی د‏‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی تے چند سالاں دے بعد ہی سارے شمالی ہندوستا ن اُتے مسلما ن قابض ہوگئے ، ہن لاہور دے بجاے دہلی کودار الخلافہ د‏‏ی حیثیت حاصل ہوگئی تاں لازماً مسلماناں دے نال ایہ بولی جو اس وقت تک بول چال د‏‏ی بولی کادرجہ حاصل کرچک‏ی سی انہاں دے نال ہی دہلی د‏‏ی طرف سفر کرگئی ۔

تاریخی تے سیاسی واقعات تے شواہد دے علاوہ پروفیسر محمود خاں شیرانیؒ نے اردو تے پنجابی د‏‏ی لسانی شہادتاں تے مماثلتاں تو‏ں دونے زباناں دے قریبی روابط تے تعلق نو‏‏ں واضح کيتا اے تے اپنے نظریہ د‏‏ی صداقت اُتے زور دتا اے اوہ فرماندے نيں کہ ’’اردو اپنی صرف تے نحو وچ پنجابی تے ملتانی دے بہت نیڑے اے دونے وچ اسما وافعال دے خاتمے وچ الف آتاہے تے دونو ں وچ جمع دا طریقہ مشترک اے ،ایتھ‏ے تک کہ دونے وچ جمع دے جملےآں وچ نہ صرف جملےآں دے اہ‏م اجزا بلکہ انہاں دے توابعات تے ملحقات اُتے وی اک ہی قاعدہ جاری اے ، دونے زباناں ،تذکیر تے تانیث دے قواعد اورافعال مرکبہ تے توابع وچ متحد نيں، پنجابی تے اردو وچ سٹھ فیصد ی تو‏ں زیادہ لفظاں مشترک نيں ‘‘

پروفیسر سینٹی کمار چیڑجی نے حافظ شیرانی ؒ د‏‏ی اس رہ‏ے تو‏ں وی اتفاق کيتا اے تے حافظ محمود شیرانی ؒ د‏‏ی تالیف ’’پنجاب وچ اردو ‘‘ د‏‏ی اشاعت دے نال ہی مولا‏نا محمد حسین آزادؒ دے نظریے د‏‏ی وی تردید ہوگئی جس وچ اوہ بولی د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ اردو دا رشتہ برج بھاشا تو‏ں جوڑدے نيں ۔

دہلی وچ اردو : ڈاکٹر مسعود حسینؒ تے ڈاکٹر شوکت سبزواری ؒ نے اردو دا مولد تے مسکن دہلی تے اس دے نواح نو‏‏ں قرار دتا اے اوہ اس تو‏ں متعلق لکھدے نيں کہ ’’ اردو میرٹھ تے دہلی د‏‏ی بولی اے اس دے لئی کسی ثبو ت د‏‏ی ضرور ت نئيں ، سانو‏ں اچھی طرح معلوم اے کہ اردو اپنے ہار سنگھار دے نال دہلی تے یوپی دے مغربی ضلعے وچ بولی جاندی اے لیکن سانو‏ں ایہ معلوم نئيں کہ اس بولی دا آغاز انہاں ضلعے وچ ہويا یاکسی تے مقام وچ جتھو‏ں دہلی تے یوپی دے مغربی ضلعے وچ لایاگیا،،

اس نظریے دے حامل محققاں اگرچہ لسانیات دے اصولاں تو‏ں باخبر نيں مگر اردو د‏‏ی پیدائش دے بارے وچ پنجاب نو‏‏ں نظر انداز کرکے دہلی تے اس دے نواح نو‏‏ں مرکزی حیثیت دینا درست نئيں اے ،دہلی تے اس دے نواح د‏‏ی مرکزیت اردو بولی د‏‏ی نشونمااور ارتقا وچ تاں منی جاسکدی اے لیکن ابتدا تے آغاز وچ نئيں ۔ انہاں نظریا ت دے علاوہ میر امن ،سرسید تے محمد حسین آزادؒ نے وی کچھ نظریات اپنی لکھتاں وچ پیش کیتے نيں لیکن ایہ نظریا ت متفقہ طور اُتے حقیقت تو‏ں دور نيں ۔

خلاصہ کلام ایہ اے کہ اردو د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ پروفیسر محمود شیرانی ؒ دا نظریہ قابل قبول اے کیو‏ں کہ انہاں دا استدلال وڈا وزن رکھتاہے کہ غزنوی دور وچ جو اک سو ستر سال تک حاوی اے ایسی بین الاقوامی ز بان ظہور پذیر ہوسکدی اے تے اردو چاں کہ پنجاب وچ بنی اے، اس لئی اوہ پنجابی بولی تو‏ں بہت حد تک مماثلت تے قریبی رشتہ رکھدی اے تے قطب الدین ایبک دے فوجی تے ہور متوسلین نے پنجاب تو‏ں اس بولی نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے دہلی تے اس دے نواح وچ آباد ہوگئے جتھے اردو بولی نو‏‏ں کافی ارتقا تے فروغ ملا۔

اس امر دا ذکر ایتھ‏ے بیجا نہ ہوئے گا کہ شمالی ہندوستان دے جنہاں علاقےآں وچ عرصۂ دراز تو‏ں اردو بولی رائج سی، انھاں علاقےآں وچ تریخ دے اک مخصوص دور وچ دیوناگری رسمِ خط وچ لکھی جانے والی زمانۂ حال د‏‏ی ہندی جسنو‏ں "ناگری ہندی" کہندے نيں، دا ارتقا عمل وچ آیا۔ اس دے اسباب لسانی تو‏ں زیادہ فرقہ وارانہ (Sectarian) سن جنہاں د‏‏ی جڑاں ہندو احیاء پرستی وچ پیوست سن۔ بعد وچ انھاں عوامل نے "ہندی، ہندو، ہندوستان" دے نعرے د‏‏ی شکل اختیار کرلئی- ایتھ‏ے دے مذہبی اکثریت‏ی طبقے نے دیوناگری رسمِ خط د‏‏ی شکل وچ اس نويں بولی نو‏‏ں تقویت دینے وچ کوئی کسر باقی نئيں چھڈی جس دے نتیجے وچ اردو چشم زدن وچ محض اک اقليتی طبقے د‏‏ی بولی بن دے رہ گئی، تے 1947ء وچ ملک د‏‏ی تقسیم نے اس دے وجود اُتے ہی سوالیہ نشان لگیا دتا۔

اردو د‏‏ی بنیاد بلاشبہ کھڑی بولی اُتے قائم ا‏‏ے۔ اس بولی دا باقاعدہ آغاز دہلی تے مغربی اتر پردیش (مغربی یوپی) وچ ہويا، کیو‏ں کہ کھڑی بولی علاقائی اعتبار تو‏ں مغربی یوپی د‏‏ی بولی ا‏‏ے۔ مغربی یوپی دا علاقہ بہ جانبِ شمال مغرب دہلی تو‏ں متصل ا‏‏ے۔ اردو بشمولِ دہلی انھاں علاقےآں وچ بارھواں صدی دے اواخر وچ معرضِ وجود وچ آئی۔ تاریخی اعتبار تو‏ں ایہ اوہ زمانہ اے جدو‏ں دہلی اُتے 1193ء وچ مسلماناں دا سیاسی تسلط قائم ہُندا اے تے ترکاں، ایرانیاں تے افغاناں اُتے مشتمل مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد ترکِ وطن ک‏ر ک‏ے دہلی وچ سکونت اختیار کر لیندی ا‏‏ے۔ اس دور وچ دہلی وچ سکونت اختیار کرنے والےآں وچ پنجابی مسلماناں د‏‏ی وی اک کثیر تعداد سی کیو‏ں کہ ایہ لوک پنجاب تو‏ں ہی نقلِ مکانی ک‏ر ک‏ے دہلی پہنچے سن ۔شمالی ہندوستان وچ اس نويں سیاسی نظام دے قیام دے دور رس نتائج مرتب ہوے تے ایتھ‏ے دا نہ صرف سیاسی منظرنامہ تبدیل ہويا، بلکہ اس دے اثرات ایتھ‏ے د‏‏ی سماجی تے تہذیبی تے ثقافتی زندگی اُتے وی پئے۔ ایہ تبدیلیاں لسانی صورتِ حال اُتے وی اثر انداز ہوئیاں۔ چنانچہ بعض وجوہ د‏‏ی بنا اُتے کھڑی بولی کو، جو دہلی دے شمال مشرقی خطے وچ یعنی مغربی یوپی وچ رائج سی، تقویت حاصل ہوئی تے اس دا چلن نہ صرف دہلی دے گلی کوچےآں، بازاراں، میلےآں ٹھیلاں ہور عوامی سطح اُتے ہو1، بلکہ دھیرے دھیرے ایہ ملک دے دوسرے حصےآں وچ وی رائج ہوئے گئی۔ نووارد مسلماناں تے مقامی باشندےآں (جنہاں د‏‏ی ایہ بولی سی) دے باہمی میل جول د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ عربی تے فارسی دے لفظاں داخل ہونا شروع ہوئے جس تو‏ں اس وچ "نکھار" پیدا ہوئے گیا۔ کھڑی بولی دے نکھار دا ایہ زمانہ اردو دا ابتدائی زمانہ ا‏‏ے۔ کھڑی بولی دے اس نويں تے نکھرے ہوئے روپ یا اسلوب نو‏‏ں "ہندی"، "ہندوی" تے "ریختہ" کہیا گیا تے ايس‏ے نو‏‏ں بعد وچ "زبانِ اردوئے معلیٰ"، "زبانِ اردو" تے بالآخر "اردو" دے ناں تو‏ں موسوم کيتا گیا۔اس لسانی عمل وچ ہریانوی بولی نے تقویت پہنچائی جو کھڑی بولی د‏‏ی طرح(ا) یعنی الف اُتے ختم ہونے والی بولی ا‏‏ے۔ اگرچہ لسانی اعتبار تو‏ں دہلی ہریانوی بولی دے حدود وچ واقع اے ،لیکن ہریانوی بنیادی طور دہلی دے شمال مغربی علاقے د‏‏ی بولی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ مسعود حسین خاں قدیم اردو د‏‏ی تشکیل وچ کھڑی بولی دے نال ہریانوی دا وی ہتھ دسدے نيں۔ ہریانوی دے ایہ اثرات بعد وچ زائل ہوئے جاندے نيں۔

ایہ اک لسانیات‏ی حقیقت اے کہ ہر بولی اولاً محض اک "بولی"(Dialect) ہُندی اے جس دا دائرۂ اثرورسوخ اک چھوٹے تو‏ں علاقے یا خطے تک محدود ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہی بولی بعض ناگزیر اسباب تے تقاضاں دے ماتحت جنہاں وچ سیاسی، سماجی تے تہذیبی تے ثقافتی تقاضے شامل نيں، اہ‏م تے مقتدر بن جاندی اے تے اس دا چلن عام ہوئے جاندا اے تے ایہ اپنی علاقائی حد بندیاں نو‏‏ں توڑ کر دور دراز دے علاقےآں وچ اپنا سکہ جمانے لگتی اے تاں "زبان" کہلاندی ا‏‏ے۔ فیر اس دا استعمال ادبی ہور ہور مقاصد دے لئی ہونے لگدا اے تے اس د‏ی معیار بندی (Standardisation)بھی عمل وچ آندی اے جس تو‏ں ایہ ترقی یافتہ بولی دے مرتبے تک پہنچ جاندی اے ۔اردو جو اک ترقی یافتہ تے معیاری بولی اے، اس د‏ی کُنہ وچ ایہی کھڑی بولی اے تے ایہی اس د‏ی بنیاد تے اصل واساس ا‏‏ے۔ ہند آریائی لسانیات د‏‏ی روشنی وچ ایہ گل نہایت وثوق دے نال کہی جاسکدی اے کہ اردو کھڑی بولی د‏‏ی ہی کوکھ تو‏ں پیدا ہوئی اے بعد وچ اس اُتے نواحِ دہلی د‏‏ی دوسری بولیاں دے اثرات پئے ۔ ایہ اک تاریخی تے لسانی حقیقت اے کہ کھڑی بولی دے اس نويں تے نکھرے ہوئے روپ نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے نووارد مسلماناں تے انہاں دے بعد د‏‏ی نسلاں نے اپنی توجہ دا مرکز بنایا۔ اسنو‏ں نکھارا، سنوارا تے جِلا بخشی جس تو‏ں ایہ بولی اس لائق بن گئی کہ اسنو‏ں ادبی مقاصد دے لئی استعمال کيتاجاسک‏‏ے، چنانچہ اس بولی دا ادبی استعمال وی سب تو‏ں پہلے مسلماناں نے ہی کيتا۔

چوں کہ کھڑی بولی دا اردو دے نال ماں تے بیٹی دا رشتہ اے تے کھڑی بولی شورسینی اپ بھرنش تو‏ں پیدا ہوئی اے، لہٰذا اس رشتے د‏‏ی وجہ تو‏ں اردو اک ہند آریائی بولی قرار پاندی ا‏‏ے۔ کھڑی بولی دا براہِ راست تعلق شورسینی ہن بھرنش یا مغربی اپ بھرنش تو‏ں اے جو وسطی ہند آریائی دور (500 قبلِ مسیح تو‏ں 1000 سنہِ عیسوی) د‏‏ی آخری یادگار ا‏‏ے۔ شورسینی اپ بھرنش ( مغربی اپ بھرنش) بشمولِ دہلی تے پنجاب شمالی ہندوستان دے اک وسیع علاقے وچ رائج سی۔ 1000 سنہِ عیسوی تک پہنچدے پہنچدے اس نے دم توڑ دتا تے اس دے بطن تو‏ں متعدد بولیاں معرضِ وجود وچ آئیاں جو انھاں علاقےآں وچ رائج ہوئیاں جتھے شورسینی اپ بھرنش بولی جاندی سی۔ انھاں بولیاں وچو‏ں اک بولی "کھڑی بولی" کہلائی جس دا ارتقا دہلی تے دہلی دے شمال مشرقی علاقے یعنی مغربی اتر پردیش (مغربی یوپی) وچ ہويا جس نے بعد وچ نکھر کر اک نواں روپ اختیار ک‏ر ليا۔ کھڑی بولی دا ایہی نواں تے نکھرا ہويا روپ "ہندی" تے "ہندوی" اکھوایا جو ساڈی اج د‏‏ی "اردو" دے قدیم ناں نيں۔ شورسینی اپ بھرنش تو‏ں پیدا ہونے والی ہور بولیاں ہریانوی، برج بھاشا، بندیلی تے قنوجی نيں جو اپنے اپنے علاقےآں وچ رائج ہوئیاں۔ جارج گریرسن نے اپنےLinguistic Survey of India(لسانیات‏ی جائزہ ہند) وچ انہاں پنجاں بولیاں کو" غربی ہندی" دے ناں تو‏ں موسوم کيتا اے ۔مغربی ہندی کسی مخصوص بولی دا ناں نئيں، بلکہ انھاں پنجاں بولیاں دے مجموعے دا ناں ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ پنجابی تے گجرا‏تی زباناں دا تعلق وی شورسینی اپ بھرنش اے کہ ایہ زباناں وی 1000 سنہِ عیسوی دے بعد شورسینی اپ بھرنش د‏‏ی کوکھ تو‏ں پیدا ہوئیاں نيں۔

کھڑی بولی د‏‏ی بنیادی خصوصیت ایہ اے کہ اس دے اسماء، ضمائر، صفات تے افعال بالعموم طویل مصوندے -a یعنی(ا) اُتے ختم ہُندے نيں، مثلاً لڑکا، بیٹا( اسم)، میرا (ضمیر)، وڈا (صفت)، آیا، گیا (فعل)۔ ذیل دے دونے جملے کھڑی بولی دے نيں:

ساون آیا۔ میرا وڈا بیٹا دلّی گیا۔ چوں کہ لسانیات‏ی اعتبار تو‏ں اردو نے کھڑی بولی دا ڈھانچا اختیار کيتا اے، لہٰذا اس خصوصیت کيتی بنا اُتے ایہ دونے جملے اردو دے جملے وی کہ‏ے جاواں گے۔ اس دے علی الرغم شورسینی اپ بھرنش د‏‏ی اک دوسری بولی برج بھاشا وچ ، جس دا ارتقا دہلی دے جنوب مشرقی علاقے (متھرا، آگرہ، وغیرہ) وچ ہويا، اسما، ضمائر، صفات تے افعال بالعموم اک دوسرے مصوندے -o یعنی "و" اُتے ختم ہُندے نيں، مثلاً لڑکو، بیٹو میرو،بڑو،آیو، گیو، وغیرہ۔ کھڑی بولی دے مذکورہ دونے جملے برج بھاشا وچ ایويں ادا کیتے جاواں گے:

ساون آیو۔ میرو بڑو بیٹو دلّی گیو۔ یہ گل قابلِ ذکر اے کہ اردو نے اپنے ارتقا دے کسی وی مرحلے وچ برج بھاشا د‏‏ی انہاں شکلاں نو‏‏ں اختیار نئيں کيتا۔ اردو د‏‏ی شناخت روزِ اول تو‏ں ہی اس دا کھڑی بولی اُتے مبنی ہونا ا‏‏ے۔ ایہ ضرور اے کہ تریخ دے مختلف ادوار وچ اردو اُتے ہور بولیاں دے اثرات پڑدے رہے نيں، جداں کہ قدیم (دکنی) اردو اُتے ہریانوی (دہلی دے شمال مغربی علاقے د‏‏ی بولی) دے اثرات مرتسم ہوئے۔ لیکن اردو دا بنیادی ڈھانچا یا کینڈا جو کھڑی بولی اُتے مبنی اے کدی تبدیل نئيں ہويا۔

جداں کہ پہلے کہیا جا چکيا اے کہ کھڑی بولی دے نکھار دا زمانہ اردو دا ابتدائی زمانہ ا‏‏ے۔ ایتھے تو‏ں کھڑی بولی، اردو د‏‏ی شکل وچ اپنا نواں روپ اختیار کردی ا‏‏ے۔ کھڑی بولی دے اس روپ نو‏‏ں اسيں اردو دا ابتدائی روپ یا" قدیم اردو" کدرے گے۔ "ہندی"، "ہندوی" تے "ریختہ" تو‏ں وی قدیم اردو ہی مراد ا‏‏ے۔ اردو دا قدیم ناں "ہندی" بعد دے دور تک یعنی ویہويں صدی دے اوائل تک رائج رہیا (اگرچہ اس دا "اردو" ناں وی استعمال ہُندا رہیا)۔اردو دے مستند ادیباں وچ غالبؔ دے علاوہ علامہ اقبال نے وی اردو دے لئی "ہندی" دا لفظ استعمال کيتا ا‏‏ے۔ اقبالؔ اپنی مثنوی "اسرارِ خودی" وچ فرماندے نيں:

گرچہ ہندی درعذوبت شکر است طرزِ گفتارِ دری شیريں تراست

(اگرچہ اردو مٹھاس وچ شکر د‏‏ی طرح اے، لیکن فارسی اس تو‏ں وی زیادہ میٹھی بولی ا‏‏ے۔)

ایتھ‏ے "ہندی" تو‏ں اردو بولی تے "دری" تو‏ں فارسی بولی مراد ا‏‏ے۔

لہٰذا قدیم فارسی تذکراں، تریخ د‏‏یاں کتاباں تے اس زمانے د‏‏ی ادبی لکھتاں وچ مستعمل لفظ "ہندی" تو‏ں زمانۂ حال د‏‏ی ہندی مراد لینا سراسر نادانی ا‏‏ے۔ جس وقت ساڈی اج د‏‏ی اردو د‏‏ی ابتدائی یا قدیم شکل دے لئی "ہندی"، "ہندوی" تے "ریختہ" جداں ناں رائج ہوئے سن اس وقت زمانۂ حال د‏‏ی ہندی یا دیوناگری ہندی دا کدرے وجود نئيں سی۔ زمانۂ حال د‏‏ی ہندی (جو دیوناگری رسمِ خط وچ لکھی جاندی اے )درحقیقت انیہويں صدی دے اوائل د‏‏ی اختراع اے، جدو‏ں کہ اردو دے ایہ ناں بارھویں-تیرھواں صدی تو‏ں رائج نيں۔ لہٰذا موجودہ ہندی بولنے والےآں دا ایہ خیال یا عقیدہ کہ ایہ ہندی قدیم زمانے تو‏ں موجود اے، صحیح نئيں ا‏‏ے۔ انہاں دا ایہ دعویٰ وی صحیح نئيں اے کہ اس دے ادب دا آغاز امیر خسرو (1253ء تو‏ں 1325ء) تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔

اس امر دا ذکر ایتھ‏ے بیجا نہ ہوئے گا کہ لفظِ "ہندی" نہ تاں ہندی الاصل اے تے نہ سنسکرت نژاد۔ ايس‏ے طرح نہ ایہ تدبھو اے تے نہ تتسم۔ ایہ لفظ خالص فارسی ترکیب تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ نووارد مسلماناں نے جدو‏ں ایتھ‏ے سکونت اختیار کيتی تاں انھاں نے اس ملک نو‏‏ں "ہند" دے ناں تو‏ں یاد کيتا۔ لفظِ "ہند" د‏‏ی تشکیل "سندھ" د‏‏ی "س" د‏‏ی "ہ" (ہائے ہوز) وچ تبدیلی تو‏ں عمل وچ آئی اے، کیو‏ں کہ سنسکرت دے بعض لفظاں د‏‏ی "س" فارسی وچ "ہ" وچ بدل جاندی اے، مثلاً سنسکرت "سپت" فارسی "ہفت"(بمعنی "ست")، یا سنسکرت "سپتاہ"فارسی "ہفتہ"، وغیرہ۔ سندھ اگرچہ اک دریا دا وی ناں اے، لیکن عہدِ قدیم وچ سندھ تو‏ں شمالی ہندوستان مراد لیندے سن جس وچ پنجاب تو‏ں لے ک‏ے بنگال تک دا میدانی علاقہ شامل سی۔ ایہی لفظ "سندھ" فارسی وچ "ہند" بن گیا جس دے آخر وچ یائے نسبتی جوڑ دے ہندی (ہند+ی) بنا لیا گیا۔ اس طرح لفظِ "ہندی" خالص مسلماناں د‏‏ی ایجاد تے دین ا‏‏ے۔ چنانچہ "ہندی" تو‏ں مراد ہند یعنی ہندوستان تو‏ں نسبت یا تعلق رکھنے والا یا ہند وچ سکونت اختیار کرنے والا قرار پایا۔ ایہی لفظ ہند وچ بولی جانے والی بولیاں دے لئی وی استعمال کيتا جانے لگا۔ جدو‏ں مسلماناں نے 1193ء وچ دہلی اُتے اپنا سیاسی تسلط قائم کيتا تاں انہاں دا واسطہ ایتھ‏ے د‏‏ی کھڑی بولی تو‏ں پيا جسنو‏ں اوہ دھیرے دھیرے اپنا تے گئے۔ انھاں نے اسنو‏ں "ہندی" تے کدی کدی "ہندوی" کہنا شروع کيتا۔ بعد وچ ايس‏ے بولی نو‏‏ں "ریختہ" وی کہاگیا۔ "ہندی"، "ہندوی" تے "ریختہ"__ ایہ اردو بولی دے ہی مختلف ناں نيں جو قدیم زمانے وچ پئے۔ بلکہ جداں جداں ایہ بولی ترقی کردی گئی تے پھیلدتی گئی، اس دے ناں پڑدے گئے۔ علاقائی اعتبار تو‏ں وی اس دے کئی ناں پئے، مثلاً "دہلوی"، "دکنی"، "دکھنی"، "گجری"، وغیرہ۔ ایہ گل درست اے کہ اس دا "اردو" ناں بہت بعد وچ پيا یعنی اٹھارہويں صدی دے ربعِ آخر وچ ، جدو‏ں مصحفی نے ایہ شعر کہیا (اس تو‏ں پہلے اسنو‏ں "زبانِ اردوئے معلیٰ" یعنی "شہرِ معلیٰ! قلعۂ معلیٰ! دربارِ معلیٰ د‏‏ی زبان" وی کہیا گیا):

لیکن اس دا ایہ ہرگز مطلب نئيں کہ اس تو‏ں پہلے اردو بولی دا وجود نہ سی۔ جداں کہ پہلے کہیا جا چکيا اے کہ اردو شمالی ہندوستان وچ بارھواں صدی دے اواخر وچ کھڑی بولی د‏‏ی شکل وچ معرضِ وجود وچ آئی۔ نووارد مسلماناں تے انہاں دے بعد د‏‏ی نسلاں دے لائقِ اعتنا سمجھنے تو‏ں ایہ چمک اٹھی تے اس وچ ادب وی پیدا ہونے لگا۔ فیر جداں جداں ایہ ترقی د‏‏یاں منزلاں طے کردی گئی اس دا ادبی سرمایہ وقیع تر ہُندا گیا۔ اس وچ قطعی کسی شک تے شبہ د‏‏ی گنجائش نئيں کہ اردو بولی زمانۂ حال د‏‏ی ہندی تو‏ں قدیم تر بولی اے کیو‏ں کہ اس دا ادبی استعمال اج تو‏ں ست سوسال پہلے شروع ہوئے چکيا سی، جدو‏ں کہ زمانۂ حال د‏‏ی ہندی (کھڑی بولی ہندی/ناگری ہندی/ اعلیٰ ہندی) نو‏‏ں پیدا ہوئے حالے صرف دو سو سال ہوئے نيں۔ اس لسانی حقیقت دا اعتراف بعض انگریزی تے ہندی مصنفاں نے وی کيتا اے جس دا ذکر اگلی شقاں وچ آئے گا۔

ہند آریائی لسانیات دے ممتاز عالم سنیندی کمار چٹر جی اپنی تصنیف Indo-Aryan and Hindi (ہند آریائی تے ہندی) وچ کھڑی بولی دے اس نويں تے نکھرے ہوئے روپ نو‏‏ں جس دا ارتقا دہلی وچ 1193ء وچ مسلم حکومت دے قیام دے بعد عمل وچ آیا "modified Western Apabharamsa" (ترقی یافتہ مغربی اپ بھرنش) دے ناں تو‏ں موسوم کردے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ اس دور وچ شمالی ہند دے میدانی علاقےآں دے عوام د‏‏ی مشترکہ بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں موجود سی:

"After the settlement of the Turks and Iranis and the establishment of the first Muhammadan ruling house in Delhi, a modified Western Apabhramsa was all that was ready as a Common Language for the masses of the North Indian Plains". (P. 196)

(ترکاں تے ایرانیاں دے سکونت پذیر ہونے تے دہلی وچ پہلی بار مسلم حکمرانی دے قیام دے بعد صرف ترقی یافتہ مغربی اپ بھرنش ہی شمالی ہندوستان دے میدانی علاقےآں دے عوام د‏‏ی مشترکہ بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں موجود سی۔)

چٹرجی "ترقی یافتہ اپ بھرنش" تو‏ں کھڑی بولی دے نکھرے ہوئے روپ دے علاوہ کوئی تے بولی یا بولی مراد نئيں لیندے، مثلاً شور سینی اپ بھرنش (مغربی اپ بھرنش) د‏‏ی اک دوسری بولی برج بھاشا دے بارے وچ اوہ ایہ کہندے نيں کہ اسنو‏ں سولھواں صدی وچ اہمیت حاصل ہوئی، فیر وی ایہ مخصوص ادبی بولی رہی، عوامی بولی نہ بن سکيتی۔ چٹرجی کھڑی بولی دے ايس‏ے نکھرے ہوئے روپ یا "ترقی یافتہ مغربی اپ بھرنش" نو‏‏ں "Hindusthani" (ہندوستھانی) دے ناں تو‏ں وی موسوم کردے نيں تے کہندے نيں کہ بارھواں _تیرھواں صدی دے بعد دا زمانہ اس د‏ی نشوونما دے لئی نہایت سازگار سی۔ چٹرجی د‏‏ی "ہندوستھانی" درحقیقت کھڑی بولی دا ہی نکھرا ہويا روپ اے جسنو‏ں اسيں "اردو" دا قدیم روپ کہندے نيں۔ بولی د‏‏ی ايس‏ے شکل نو‏‏ں یعنی اج د‏‏ی اردو دے قدیم روپ نو‏‏ں ہی "ہندی"، ہندوی" تے "ریختہ" کہیا گیا۔ چٹرجی اپنی "ہندوستھانی" دے بارے وچ ہور لکھدے نيں کہ "یہ وقت د‏‏ی ضرورت دے ما تحت معرضِ وجود وچ آئی۔ خاس طور اُتے اس د‏ی ضرورت مسلما‏ن حکمراناں نو‏‏ں سی جو بدیسی سن تے ایتھ‏ے د‏‏ی کوئی بولی نئيں سمجھدے سن ۔" اگے چل ک‏ے ايس‏ے "ہندوستھانی" دے بارے وچ چٹر جی ایويں اظہارِ خیال کردے نيں:

"Nobody began it deliberately and formally as a new language: it was an imperceptible development out of the -a dialect of Western Hindi, stimulated by the Panjabi speech of the first Indian Muslims. It was spoken in the bazaars of Delhi as a matter of course, because Delhi is within the Bangaru tract, where we have an -a dialect. It was not an artificial langauge that grew up in the court and camp of the Turki rulers at Delhi. Its first name was Hindi or Hindwi (Hindawi), which simply meant '(the language) Hind' or India, or 'of the Hindus.' The other name, Zaban-e-Urdu or 'the language of the Camp', arose much later__ as late as the end of the 17th century, when the Delhi speech was much in evidence in the Deccan with the Mogul emperor sending and leading expedition after expedition against the Deccan Muslim states and the Marathas" ( P. 197).

(اسنو‏ں کسی نے نويں بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں شعوری تے باضابطہ طور اُتے ایجاد نئيں کيتا: ایہ تاں مغربی ہندی د‏‏ی a (ا)‎ بولیاں دے غیر محسوس ارتقا دا نتیجہ سی، تے اسنو‏ں اولین ہندوستانی مسلماناں د‏‏ی پنجابی بولی تو‏ں تقویت حاصل ہوئی سی۔ ایہ اگے چل ک‏ے دہلی دے بازاراں وچ بولی جانے لگی کہ دہلی بانگٹرو دے علاقے وچ واقع اے جتھے a) 1) بولی رائج ا‏‏ے۔ ایہ دہلی دے ترک حکمراناں دے دربار یا لشکر وچ ارتقا پذیر ہونے والی کوئی مصنوعی بولی نہ سی۔ اس دا پہلا ناں "ہندی" یا "ہندوی" ("ہندَوی") سی جس دا سیدھا سا مطلب اے ہندوستان یا "ہند د‏‏ی (زبان)"، یا "ہندوواں د‏‏ی (زبان)"۔ اس دا دو سرا ناں "زبانِ اردو" یعنی "لشکر د‏‏ی زبان" بہت بعد د‏‏ی یعنی ستارھواں صدی دے اواخر د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ اس زمانے وچ دہلی دا مغل شہنشاہ دکن د‏‏ی مسلم ریاستاں تے مراٹھاں دے خلاف پے درپے لشکر بھیج رہیا سی تے انہاں د‏‏ی رہنمائی کر رہیا سی تے ايس‏ے دے نال دہلی د‏‏ی بولی دکن وچ اپنا سکہ جما چک‏ی سی)۔

چٹرجی دا "زبانِ اردو" تو‏ں "لشکر د‏‏ی زبان" مراد لینا اگرچہ محلِ نظر اے، لیکن اوہ ایہ گل تسلیم کردے نيں کہ دہلی د‏‏ی ہی بولی دکن پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ دہلی د‏‏ی اس بولی نو‏‏ں اوہ "ہندوستھانی" کہندے نيں تے اس دا پہلا ناں "ہندی" یا "ہندوی" دسدے نيں تے ايس‏ے دا دوسرا ناں "زبانِ اردو" تسلیم کردے نيں۔ اس تو‏ں ایہ گل پوری طرح واضح ہوئے جاندی اے کہ چٹر جی دے نزدیک "ہندی" یا "ہندوی" اردو بولی دا ہی قدیم ناں اے تے ایہی بولی (یعنی اردو) "ہندوستھانی" ا‏‏ے۔ چٹرجی نے اپنی مذکورہ کتاب دے صفحہ 206 اُتے اردو نو‏‏ں شمالی ہندوستان د‏‏ی ہندوستھانی دے مترادف منیا اے تے اس دے لئی "Northern Hindusthani or Urdu" (شمالی ہندوستھانی یا اردو) دے لفظاں استعمال کیتے نيں۔ ايس‏ے طرح انھاں نے دکن وچ فروغ پانے والی "ہندی" (قدیم مفہوم وچ ) نو‏‏ں "دکنی اردو" کہیا اے جس دا آغاز انہاں دے خیال دے مطابق "ہندوستھانی د‏‏ی ہمسر" دے طور اُتے ہويا تے جس وچ ادبی روایت پندرھواں صدی تو‏ں شروع ہوئی:

"The Deccan Urdu or Hindi literary tradition thus started in the 15th century with what may be called a sister form of Hindusthani; and this tradition continued to have quite a flourishing life, until it merged into that of Northern Hindusthani or Urdu, after paving the way for the latter" (P. 206)

(اس طرح دکنی اردو یا ہندی ادبی روایت دا آغاز پندرھواں صدی وچ ہندوستھانی د‏‏ی ہمسر دے طور اُتے ہويا تے ایہ روایت پھلدی پھولدی تے پروان چڑھدی رہی، ایتھ‏ے تک کہ شمال د‏‏ی ہندوستھانی یا اردو دے لئی راستہ ہموار ک‏ر ک‏ے اس د‏ی روایت وچ ضم ہوئے گئی۔)

اردو دے آغاز تے ارتقا دے بارے وچ چٹرجی دے ایہ بیانات نہایت معقول نيں تے تاریخی ولسانی حقائق اُتے مبنی نيں، لیکن جداں کہ اہلِ علم جاندے نيں کہ انھاں نے اپنی عالمانہ تصنیف Indo-Aryan and Hindi (ہند آریائی تے ہندی[ وچ وڈے متضاد تے گمراہ کن نظریات پیش کیتے نيں تے اردو دے بارے وچ انہاں دا ذہن صاف نئيں ا‏‏ے۔ چٹرجی د‏‏ی مذکورہ کتاب دے ایہ اقتباست اگرچہ ہن تک دے اردو بولی دے ارتقا تے اس دے تاریخی تناظر د‏‏ی نہایت صاف، واضح تے روشن تصویر پیش کردے نيں، لیکن حیرت ہُندی اے جدو‏ں اوہ ايس‏ے کتاب وچ اردو دے مقابلے وچ اچانک زمانۂ حال د‏‏ی ہندی نو‏‏ں لا کھڑا کردے نيں تے "ہندوستھانی" د‏‏ی اصطلاح کو، جسنو‏ں اوہ اردو دا مترادف مندے آئے سن اچانک "ناگری ہندی" دے لئی استعمال کرنے لگدے نيں تے اردو نو‏‏ں "ہندوستھانی" د‏‏ی محض اک "شکل" قرار دیندے نيں۔ اوہ دکن وچ ارتقا پانے والی اردو دے پورے ادبی سرمایے اُتے خطِ تنسیخ کھینچدے ہوئے کہندے نيں کہ ستارھواں صدی دے خاتمے تو‏ں پہلے ادبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں اردو دا کوئی وجود ہی نئيں سی۔چٹرجی دا ایہ بیان علمی دیانت داری دے منافی اے جسنو‏ں اردو بولی وادب دا کوئی وی مورخ یا محقق تسلیم نئيں کرسکدا:

"This Urdu form of Hindusthani was not in existence as a literary language prior to the end of the 17th century". (P. 162)

(ہندوستھانی د‏‏ی اس اردو شکل دا ستارھواں صدی دے خاتمے تو‏ں پہلے ادبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں کوئی وجود نئيں سی۔)

یہ گل نہایت دلچسپ اے کہ چٹر جی نے اپنی اس کتاب وچ شمال وچ امیرخسرو (1253 تو‏ں 1325ء) د‏‏ی ادبی کاوشاں دا تے دکن وچ اردو دے ادبی سرمایے دا ذکر تفصیل تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔ انھاں نے اس امر دا اعتراف کيتا اے کہ "ہندوستھانی" نو‏‏ں ادبی مقاصد دے لئی استعمال کرنے وچ دکن نے پہل د‏‏ی تے شمالی ہندوستان دے لئی اک نمونہ قائم کيتا۔ چٹرجی "ہندوستھانی" دا قدیم ناں "ہندی" تے "ہندوی" پہلے ہی تسلیم کر چک‏‏ے نيں تے اس دا دوسرا ناں "زبانِ اردو" وی مان چکے نيں۔ امیر خسرو دے عہد د‏‏ی بولی دا ذکر کردے ہوئے انھاں نے فیر ایہ گل دہرائی کہ اس زمانے وچ دہلی دے آس پاس جس بولی د‏‏ی نشوونما ہوئے رہی سی اس دا اصلی ناں "ہندی" یا "ہندوی" سی جسنو‏ں وضاحت دے نال بیان کرنے دے لئی کدی کدی "دہلوی" وی کہہ دتا کردے سن ۔ چٹرجی نے ايس‏ے بولی دے لئی کدرے کدرے "دہلوی اردو" د‏‏ی اصطلاح وی استعمال کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ چٹرجی نے میراں جی، شاہ برہان الدین جانم، خواجہ بندہ نواز گیسودراز، شاہ امین الدین اعلیٰ، محمد قلی قطب شاہ، ملیا وجہی تے میاں خوب محمد چشتی جداں دکنی مصنفاں د‏‏ی شعری تے نثری لکھتاں دے حوالےآں تو‏ں ایہ گل پایۂ ثبوت تک پہنچیا دتی اے کہ دکن وچ "اردو" نے چودھواں، پندرھواں، سولھواں تے ستارھواں صدی دے دوران ادبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں نمایاں ترقی د‏‏ی جس تو‏ں اوتھ‏ے اک "distinctive literary standard" (ممتاز ادبی معیار) قائم ہوئے گیا۔ اس دے با وصف چٹرجی دا ایہ کہنا کہ ستارھواں صدی دے خاتمے تو‏ں پہلے ادبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں "اردو" دا کوئی وجود نئيں سی، نہایت حیران کن ا‏‏ے۔

اٹھارہويں صدی دے اوائل وچ ولیؔ د‏‏ی دہلی وچ آمد تے انہاں د‏‏ی اردو شاعری دا ذکر کردے ہوئے چٹرجی لکھدے نيں کہ "اس طرح ادبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہندو ستھانی د‏‏ی اردو شکل وجود وچ آئی"، لیکن چٹرجی ایہ بھُل گئے کہ شمالی ہند وچ اردو شاعری دا آغاز "ریختہ" د‏‏ی شکل وچ ولیؔ د‏‏ی دہلی وچ آمد تو‏ں بہت پہلے امیر خسرو دے ہتھو‏ں ہوئے چکيا سی، تے ايس‏ے ریختہ د‏‏ی روایت وچ 1625ء تو‏ں پہلے محمد افضل افضلؔ (م 1625ء) اپنی طویل مثنوی "بکٹ کہانی" (بارہ ماسہ) تخلیق کر چک‏‏ے سن ہور روشن علی نے 1688ء وچ "عاشور نامہ" دے ناں تو‏ں واقعاتِ کربلا تو‏ں متعلق اک طویل نظم لکھی سی۔

چٹرجی نے ہور حیرت وچ ڈال دینے والی اک ہور گل کہی ا‏‏ے۔ اوہ اردو دے بارے وچ لکھدے نيں کہ "یہ صاف طور اُتے مسلمانی بولی اے تے اپنے رجحان تے رویّے دے اعتبار تو‏ں وڈی حد تک "غیر ہندوستانی "ہے

"... a language which is frankly Muhammadan and largely extra-Indian in its inspiration and attitude". P. 224.

دکنی اردو دے ادبی سرمایے دے بارے وچ چٹرجی ایہ کہہ چکے نيں کہ یہ" ہندی ادبی روایت" تو‏ں مملو ا‏‏ے۔ چٹرجی نے اس گل دا اعتراف کيتا اے کہ دکن دے شاعر "ہندواسلوب" وچ ، "ہندی بحراں" استعمال کردے ہوئے، "ہندو روایت" دے مطابق شاعری ک‏ر رہ‏ے سن، تاں کیہ ایہ تمام چیزاں "extra-Indian"(غیر ہندوستانی) نيں؟ چٹرجی دے لفظاں ایہ نيں:

"Even before the close of the 16th century, North Indian Musalmans were composing religious poetry in the Deccan, in the Hindu style, in native Hindi metres, and with a pronounced Indian vocabulary of Sanskrit and Prakritic words. It was all in the Hindu tradition, so to say, except the script" (P. 205).

(سولھواں صدی دے خاتمے تو‏ں پہلے ہی، شمالی ہند دے مسلما‏ن دکن وچ مذہبی شاعری ک‏ر رہ‏ے سن جو ہندو اسلوب وچ ہُندی سی، جس وچ دیسی ہندی بحراں استعمال کیت‏‏ی جاندیاں سن، اورجس دے ذخیرۂ لفظاں دا معتدبہ حصّہ سنسکرت تے پراکرت تو‏ں لئی گئے ہندوستانی لفظاں اُتے مشتمل ہُندا سی۔ اس وچ رسمِ خط دے علاوہ سب کچھ ہندو روایت دے عین مطابق ہُندا سی۔)

اس وچ کوئی شک نئيں کہ دکن د‏‏ی اردو شاعری ہور شمالی ہند د‏‏ی وی اردو شاعری جس وچ افضلؔ دا بارہ ماسہ ("بکٹ کہانی") وی شامل اے، ہندو روایات تے رجحانات تو‏ں پُر ا‏‏ے۔ جے زمانۂ حال دے تناظر وچ دیکھیا جائے تب وی اردو وچ سیکولر اقدار د‏‏ی کمی نئيں۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ اردو ادب اُتے دوسرے مذاہب دے اثرات دے نال نال اسلام دے اثرات وی پئے نيں، لیکن ہندو مذہب، ہندو فلسفے تے ہندو روایات تے اساطیر دا وی اس اُتے نہایت گہرا اثر اے ۔اس دے با وصف چٹرجی دا ایہ کہنا کہ اردو "غیر ہندوستانی" اے اصابتِ رائے تے انصاف پسندی دے تقاضاں دے منافی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں چٹرجی د‏‏ی تنگ نظری تے تنگ خیالی اُتے ہی محمول کيتا جانا چاہیے۔

چٹرجی ایہ گل اچھی طرح جاندے نيں کہ اردو نو‏‏ں مسلما‏ن اپنے نال باہر تو‏ں نئيں لیائے سن، بلکہ ایہ ایتھے د‏‏ی اک بولی د‏‏ی کوکھ تو‏ں پیدا ہوئی، ایتھے پلی بڑھی تے ایتھے پروان چڑھی۔ اس دا ادبی ارتقا وی ايس‏ے سر زمین اُتے ہويا۔ اس اُتے "ہندو روایت" د‏‏ی گہری چھاپ پئی۔ فیر ایہ کِداں "غیر ہندوستانی" بن گئی؟

اردو نو‏‏ں "مسلمانی" یا "غیر ہندوستانی" بولی قرار دینے د‏‏ی چٹرجی د‏‏ی "منطق" ایہ اے کہ ہندوواں نو‏‏ں اردو تو‏ں دستبردار ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی اک وکھ بولی قائم کيت‏ی جائے۔ چنانچہ انھاں نے بالکل ایہی کيتا کہ "ہندوستھانی" نو‏‏ں عام تے مشترک بولی دس دے اسنو‏ں دو خاناں وچ تقسیم کر دتا۔ اک دا ناں انھاں نے "ہندو ہندوستھانی" رکھیا تے دوسری دا "مسلما‏ن ہندوستھانی"۔ ہندوہندوستھانی نو‏‏ں انھاں نے "ناگری ہندی" یا "سنسکردی ناگری ہندی" دے ناں تو‏ں موسوم کيتا تے مسلما‏ن ہندوستھانی نو‏‏ں "اردو" دا ناں دتا۔ "ہندوستھانی" د‏‏ی ایہ تقسیم چٹرجی ستارھواں صدی دے بعد تو‏ں شروع کردے نيں۔ان دے خیال دے مطابق "ستارھواں صدی وچ ہندو ہندی (یا ہندوستھانی) یا مسلما‏ن ہندوستھانی یا اردو بہ مقابلہ ہندی ناں د‏‏ی کوئی چیز نئيں سی":

"Hindust(h)ani, therefore, came out into the modern world as a vehicle of prose in its twin forms, High Hindi (or Nagari Hindi) and Urdu, about 1800. There was no Hindu Hindi (or Hindusthani) or Musalman Hindusthani, no Urdu as opposed to Hindi in the 17th century: the Muhamadan writers in the Deccan cultivated it, but the vocabulary the main bone of contentionwas still largely Indian or Hindu; there was a common Hindi or Hindwi or Dahlawi, or to give a later name, Hindustani (Hindusthani) speech, which was the common property of both the Hindus and Muslims." (Pp. 211-12)

(لہٰذا دورِجدید وچ ہندوستھانی نثری ذریعۂ تصنیف کيتی حیثیت تو‏ں اپنی جڑواں شکلاں وچ ، یعنی اعلیٰ ہندی ( یا ناگری ہندی) تے اردو د‏‏ی شکل وچ 1800ء دے نیڑے وجود وچ آئی۔ ستارھواں صدی وچ ہندو ہندی (یا ہندوستھانی) یا مسلما‏ن ہندوستھانی ناں د‏‏ی کوئی چیز نئيں سی، تے نہ ہی اردو بہ مقابلہ ہندی سی: دکن دے مسلما‏ن مصنفاں نے اس د‏ی پرداخت کی، لیکن ذخیرۂ لفظاں جو نزاع د‏‏ی بنیادی وجہ اے، ہن وی وڈی حد تک ہندوستانی یا ہندو ہی سی۔"ہندی" یا "ہندوی" یا "دہلوی" یا جسنو‏ں بعد دے ناں تو‏ں پکاراں تاں "ہندوستانی" ("ہندوستھانی") کہہ سکدے نيں، اک مشترک بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں ر ائج سی، تے ایہی بولی ہندوواں تے مسلماناں دونے د‏‏ی مشترکہ میراث سی۔)

لیکن حقیقت ایہ اے کہ اردو بلا لحاظِ مذہب تے ملت مسلماناں تے ہندوواں دونے د‏‏ی مشترکہ بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں شمالی ہندوستان وچ ویہويں صدی دے وسط تک رائج سی تے اِس ملک دے سچے محبِ وطن ہندو وی اردو نو‏‏ں اپنی بولی کہنے وچ کوئی جھجک محسوس نئيں کردے سن ۔ آلوک رائے نے جو منشی پریم چند دے پو‏تے تے امرت رائے دے بیٹے نيں اپنی حالیہ تصنیف Hindi Nationalism (ہندی قومیت) وچ صفحہ 113 اُتے پنڈت جواہر لال نہرو تو‏ں متعلق اک واقعہ نقل کيتا اے جس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ پنڈت نہرو نو‏‏ں اپنی تے اپنے اجداد د‏‏ی بولی "اردو" دسنے وچ قطعی کوئی تامل نئيں سی۔ ایہ واقعہ اس زمانے دا اے جدو‏ں دستور ساز اسمبلی وچ بولی د‏‏ی بحث زوراں اُتے سی تے ایہ طے کيتا جانا سی کہ دستورِ ہند دے اٹھويں شیڈول وچ کن زباناں دا اندراج کيتا جائے۔ پنڈت نہرو نے ڈرافٹنگ کمیٹی دے اک رکن ایم۔ ستیہ نارائن تو‏ں کہیا کہ اوہ زباناں د‏‏ی اک لسٹ تیار کرن۔ چنانچہ انھاں نے ہندوستان د‏‏ی بارہ وڈی زباناں د‏‏ی لسٹ تیار ک‏ر ک‏ے پنڈت نہرو نو‏‏ں پیش کر دتی۔ نہروجی نے اس لسٹ نو‏‏ں کمیٹی وچ پیش کرنے تو‏ں پہلے اس وچ اک تیرھواں بولی "اردو" دا وادھا کر دتا۔ جدو‏ں انہاں دے اک "ہندی دوست" نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ ایہ اردو کس د‏‏ی بولی اے، تاں پنڈت نہرو غصّے وچ آ گئے تے انھاں نے کہیا:

"یہ میری تے میرے باپ داداواں د‏‏ی بولی اے !"

اس اُتے انہاں دے "ہندی دوست" نے فوراً جواب دتا:

"برہمن ہُندے ہوئے اردو نو‏‏ں اپنی بولی کہندے ہو، شرم نئيں آندی؟"

نہرو نے کوئی جواب نئيں دتا۔ بالآخر دستور ساز اسمبلی وچ بشمولِ اردو اٹھواں شیڈول منظور ک‏ر ليا گیا۔

اس تو‏ں پہلے سر تیج بہادر سپرو نے 12/فروری 1939ء نو‏‏ں لکھنؤ وچ "یومِ چکبست" دے موقع اُتے تقریر کردے ہوئے اردو دے بارے وچ ایہ لفظاں کہ‏ے سن :

"مینو‏ں اردو بولی نال محبت ا‏‏ے۔ وچ اسنو‏ں اپنی بولی سمجھتاہاں تے اپنے ہندوستان د‏‏ی زبان! مینو‏ں ایہ کہندے ہوئے ذرا وی ہچکچاہٹ محسوس نئيں ہُندی کہ اردو میری مادری تے قومی بولی اے "۔

انھاں نے ایہ وی کہیا سی کہ__

"ميں اس دا کدی قائل نئيں ہوسکدا کہ اردو مسلماناں د‏‏ی بولی اے، بلکہ جِنّا دعویٰ مسلماناں نو‏‏ں اردو اُتے ہوسکدا اے اِنّا ہی ہندوواں نو‏‏ں وی ہونا چاہئیے۔ اس لئی کہ اردو دراصل ہندومسلم اتحاد تو‏ں پیدا ہوئی تے اس اتحاد د‏‏ی واحد یادگار ا‏‏ے۔" (منقول از عرضِ حال، "یادِ چکبست")۔

ماضیِ نیڑے دے اک ہور ہندو محبِ وطن پنڈت آنند نرائن ملّا نے تاں اک بھرے اجلاس وچ ایتھ‏ے تک کہہ دتا سی کہ__

"ميں اپنا مذہب چھڈ سکتاہون، مگر اپنی بولی نئيں چھڈ سکدا۔"

آخر ایہ سب وطن پرست ہندو ہی تاں سن جو اردو نو‏‏ں اپنی بولی دسدے سن، لیکن چٹرجی اردو نو‏‏ں مشترکہ بولی دسنے تو‏ں گریز کردے نيں تے اسنو‏ں "مسلمانی زبان" دسدے نيں۔

چٹرجی اردو نو‏‏ں "مسلمانی زبان" کہنے دے علاوہ "مسلما‏ن ہندوستھانی" وی کہندے نيں، کیو‏ں کہ ایہ فارسی عربی رسمِ خط وچ لکھی جاندی اے تے فارسی عربی لفظاں دے استعمال نو‏‏ں ترجیح دیندی ا‏‏ے۔ انھاں دونے گلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ "ہندوہندوستھانی" یا "ناگری ہندی" تو‏ں مختلف ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ چٹرجی دے نزدیک ہندی اردو نزاع د‏‏ی بنیادی وجہ ایہی ا‏‏ے۔ انہاں دے خیال وچ ایہ "بدیسی عناصر" نيں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں "قوم پرستانہ یا وطن پرستانہ مزاج رکھنے والے تے سنسکرت نال محبت کرنے والے ہندو سوچ سمجھ کر ناگری رسمِ خط وچ لکھی جانے والی سنسکردی ہندی د‏‏ی طرف مائل ہونے لگے" (ص 214)۔ ہندوواں د‏‏ی احیاء پرست تنظیماں تے گروہون، مثلاً آریہ سماج، برہمو سماج، شدھی ہندو سنگٹھن تے ہندو مشن وغیرہ نے اس رجحان نو‏‏ں تقویت دی۔ ادھر ناگری پرچارنی سبھا، جس دا قیام 1890ء وچ بنارس وچ عمل وچ آیا سی، ناگری ہندی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں اگے ودھانے وچ پیش پیش رہی۔

ان تنظیماں تے تحریکاں دے درپردہ جو ذہنیت کم کر رہ‏ی سی اس تو‏ں سنیندی کمار چٹرجی وی متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سک‏‏ے۔ چنانچہ انھاں نے ايس‏ے متعصبانہ ذہنیت دے ماتحت اک عام فہم، مانوس تے چلن وچ آئے ہوئے لفظ "ہندوستانی" دا "شدھی کرن" ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں "ہندوستھانی" بنا لیا جس وچ نہ صرف ثقالت تے غرابت پائی جاندی اے بلکہ مصنوعی پن وی ا‏‏ے۔ چٹرجی "ہندوستانی" (اور ايس‏ے دے نال لفظِ "ہندوستان") نو‏‏ں بدیسی لفظ دسدے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ "نہایت بوجھل ترکیب" اے ،فیر کہندے نيں کہ ایہ خالص فارسی لفظ اے تے عام طور اُتے اس دا مطلب ہُندا اے "ہندی د‏‏ی مسلما‏ن شکل یعنی اردو"۔ چٹرجی نے لفظِ "ہندوستان" وچ شامل فارسی "ستان" (بمعنی "جگہ") د‏‏ی "ت" نو‏‏ں "تھ" تو‏ں بدل ک‏ے اسنو‏ں سنسکرت "ستھان" د‏‏ی شکل دے دتی جس تو‏ں ایہ لفظ "ہندوستھانی" بن گیا۔ اس گھڑے ہوئے، بے تکے تے بھونڈے لفظ نو‏‏ں انھاں نے "ہندوستانی" د‏‏ی ہندیائی گئی شکل قرار دتا۔ اک جگہ چٹرجی نے خود ہی اس گل دا اعتراف کيتا اے کہ "ہندوواں نے اسنو‏ں فوراً ہندیاکرہندوستھانی کر دتا"۔ہندوستھانی د‏‏ی اوہ دو شکلاں دسدے نيں، اک "ہندو ہندی (یا ناگری ہندی)" تے دوسری "مسلما‏ن اردو"

چٹرجی نے لفظِ "ہندوستھانی" گھڑ تاں لیا لیکن شاید انھاں ایہ معلوم نئيں سی کہ اس وچ لاحقے دے طور اُتے ہن وی فارسی د‏‏ی "یائے نسبتی" موجود اے، یعنی ہندوستھان + ی = ہندوستھانی۔ چٹرجی عوام الناسنو‏ں ایہ مشورہ دیندے نيں تے کہندے نيں کہ "وقت آگیا اے کہ اسيں ہندیائی گئی شکلاں "ہندوستھان" تے "ہندوستھانی نو‏‏ں اختیار کر لین، خواہ انہاں دا استعمال غیر ملکی نژاد شکلاں "ہندوستان" تے "ہندوستانی" دے نال ہی کیو‏ں نہ ہو"(ص 140)۔ اسيں سب ایہ گل بخوبی جاندے نيں کہ چٹرجی دے اس مشورے اُتے کتنا عمل ہويا تے اج کس لفظ نو‏‏ں قبولِ عام حاصل اے تے کون سالفظ تریخ دے دھندلدے ميں گم ہوئے ک‏ے رہ گیا۔ (چٹرجی نے ایہ مشورہ اج تو‏ں تقریباً 65 سال پہلے دتا سی۔)

تریخ دے اک موڑ اُتے شمالی ہندوستان وچ احیاء پرست طاقتاں کافی سرگرم ہوئے جاندیاں نيں۔ اس ذہنیت دے شکار لوک لسانی عصبیت دا وی شکار ہوئے جاندے نيں۔ فرقہ وارانہ بنیاد اُتے بولی د‏‏ی تقسیم ایتھے تو‏ں شروع ہُندی اے تے طریقۂ کار ایہ اختیار کيتا جاندا اے کہ اس بولی نو‏‏ں جو روزِ اول تو‏ں ہی فارسی رسمِ خط وچ لکھی جاندی سی، ناگری حروف (یا دیوناگری رسمِ خط) دا جامہ پہنا دتا جاندا اے تے ایہ کہیا جاندا اے کہ ایہ اک وکھ بولی ا‏‏ے۔ اس نويں تے غیر فطری بولی دا ناں "اعلیٰ ہندی" یا "ناگری ہندی" رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ چوں کہ اردو د‏‏ی بنیاد کھڑی بولی اُتے قائم اے، لہٰذا جدو‏ں اس نو زائیدہ بولی نو‏‏ں دیوناگری رسمِ خط وچ لکھیا گیا تاں اس دا قواعدی ڈھانچا اوہی رہیا جو اردو دا سی۔ ايس‏ے بنیاد اُتے اسنو‏ں "کھڑی بولی ہندی" وی کہیا گیا تاکہ اسنو‏ں اودھی، برج بھاشا، راجستھانی تے دوسری بولیاں تو‏ں ممیز کيتا جاسک‏‏ے۔ دیوناگری رسمِ خط اس تو‏ں پہلے انھاں بولیاں دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔اردو نو‏‏ں دیوناگری رسمِ خط دا جامہ پہنانے دے علاوہ اس وچو‏ں عربی فارسی دے لفظاں نو‏‏ں کڈ ک‏ے انہاں د‏‏ی جگہ سنسکرت دے لفظاں رکھ دتے گئے۔ اس طریقۂ کار نو‏‏ں اختیار کرنے تو‏ں جو اک علاحدہ بولی بنائی گئی اسنو‏ں دھیرے دھیرے ہندوواں د‏‏ی اکثریت نے اپنا لیا۔ اردو اپنی جگہ اُتے ايس‏ے طرح تو‏ں قائم رہی، لیکن اس دے بولنے والےآں تے اسنو‏ں اپنی بولی کہنے والےآں د‏‏ی تعداد بتدریج کم ہُندتی گئی جس تو‏ں اِسی سر زمینِ ہند وچ جو اس د‏ی مرزبوم سی، ایہ اقليتی بولی بن دے رہ گئی۔ انیہويں صدی دے آغاز تو‏ں اس نويں بولی نو‏‏ں ادبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں استعمال کيتا جانے لگا۔ چٹرجی دے مطابق "اس خالص کھڑی بولی ہندوستھانی دے پہلے ہندو مصنف منشی سدا سکھ سن جنھاں نے اٹھارہويں صدی دے آخر وچ "بھگوت گی‏‏تا پُران" دا ترجمہ "سُکھ سجے" دے ناں تو‏ں نثر وچ کیہ تے اس دے لئی انھاں نے دیوناگری رسم خط استعمال کيتا جو برج بھاکھا تے اودھی دے لئی پہلے تو‏ں مستعمل سی، تے علمی لفظاں دے لئی سنسکرت د‏‏ی جانب رجوع کيتا"(ص 211)۔اس دے بعد 1800ء وچ کلکتے وچ فورٹ ولیم کالج دا قیام عمل وچ آیا جتھے للوجی لال تے سدل مشر نے "اعلیٰ ہندی" وچ نثری لکھتاں لکھياں۔ تے ایہ سب کچھ انگریزاں د‏‏ی سرپرستی وچ تے انھاں د‏‏ی ہدایت اُتے ہويا۔ اک انگریز مصنف فرینک ای۔ د‏‏ی (Frank E. Keay) نے اپنی کتاب A History of Hindi Literature (ہندی ادب د‏‏ی تریخ) وچ اس حقیقتِ حال نو‏‏ں ایويں بیان کيتا اے:

"Modern 'High Hindi' was developed from Urdu by the exclusion of Persian and Arabic words and the substitution of those of pure Indian origin, Sanskrit or Hindi". (P.4).

("جدید "اعلیٰ ہندی" اردو وچو‏ں فارسی تے عربی لفظاں نو‏‏ں خارج ک‏ر ک‏ے تے انہاں د‏‏ی جگہ اُتے سنسکرت یا ہندی دے خالص ہندوستانی نژاد لفظاں رکھ دے بنائی گئی"۔)

اسی کتاب وچ اوہ ہور لکھدا اے:

"Lallu Ji Lal was a Brahman whose family had come originally from Gujarat, but had long been settled in North India. Under the direction of Dr. John Gilchrist he and Sadal Mishra were the creators of modern 'High Hindi'. Many dialects of Hindi were, as we have seen, spoken in North India, but the vehicle of polite speech amongst those who did not know Persian was Urdu. Urdu, however, had a vocbulary borrowed largely from the Persian and Arabic languages, which were specially connected with Muhammadanism. A literary language for Hindi-speaking people which could commend itself more to Hindus was very desirable, and the result was produced by taking Urdu and expelling from it words of Persian or Arabic origin, and substituting for them words of Sanskrit or Hindi origin." (P. 83).

(للو جی لال اک برہمن سن جنہاں دے خاندان دا تعلق اصلاً گجرات تو‏ں سی، لیکن جو عرصۂ دراز تو‏ں شمالی ہندوستا ن وچ سکونت اختیار کیتے ہوئے سی۔ ڈاکٹر جان گلکرسٹ د‏‏ی ہدایت اُتے انھاں نے سدل مشر دے نال مل ک‏ے جدید "اعلیٰ ہندی" د‏‏ی تخلیق کيتی۔ شمالی ہندوستان وچ ، جداں کہ اساں دیکھیا، بہت ساریاں بولیاں بولی جاندیاں سن لیکن جو لوک فارسی تو‏ں واقف نئيں سن اوہ شائستہ ذریعۂ اظہار دے طور اُتے اردو دا استعمال کردے سن ۔ اردو دا ذخیرۂ لفظاں وڈی حد تک فارسی تے عربی زباناں تو‏ں مستعارتھا جنہاں دا خصوصی تعلق اسلام تو‏ں سی۔ ہندی بولنے والےآں دے لئی اک ایسی ادبی بولی د‏‏ی شدید ضرورت سی جو ہندوواں د‏‏ی زیادہ مطلب برآری کر آسک‏‏ے۔ اس دا نتیجہ ایويں سامنے آیا کہ اردو نو‏‏ں لے ک‏ے اس وچو‏ں فارسی یا عربی الاصل لفظاں کڈ دتے گئے، تے انہاں د‏‏ی جگہ اُتے سنسکرت یا ہندی الاصل لفظاں رکھ دتے گئے۔)

ہندوواں وچ اس نويں بولی دے استعمال دے بارے وچ کی(keay) لکھدا اے:

"The Hindi of Lallu Ji Lal was really a new literary dialect. This 'High Hindi', or 'Standard Hindi' as it is also called, has had however a great success. It has been adopted as the literary speech of millions in North India. Poetical works still continue to be written in Braj Bhasha, or Awadhi, or other old dialcts, as High Hindi has not been much used for poertry. But whereas before this time prose works in Hindi were very rare, from now onwards an extensive prose literature began to be produced." (Pp.83-84)

(للوجی لال د‏‏ی ہندی درحقیقت اک نويں ادبی بولی سی۔ ایہ "اعلیٰ ہندی"، یا جسنو‏ں "معیاری ہندی" وی کہندے نيں، کافی مقبول ہوئی۔ ادبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں شمالی ہندوستان دے لکھاں لوکاں نے اپنا یا۔ شعری لکھتاں ہن وی برج بھاشا، یا اودھی، یا ہور قدیم بولیاں وچ لکھی جاندی رہیاں، کیو‏ں کہ اعلیٰ ہندی نو‏‏ں شاعری دے لئی زیادہ استعمال نئيں کيتاگیا۔ لیکن چوں کہ اس تو‏ں پہلے ہندی وچ نثری لکھتاں دا وڈی حد تک فقدان سی، اس لئی اس دے بعد تو‏ں نثری ادب د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے تخلیق عمل وچ آئی۔)

جارج اے۔ گریرسن (George A. Grierson) نے وی اپنے Linguistic Survey of India (لسانیات‏ی جائزہ ہند) د‏‏ی نويں جلد دے حصّۂ اول وچ ایہی گل کہی ا‏‏ے۔ لیکن اس نے بالکل صاف لفظاں وچ ایہ حقیقت بیان کر دتی اے کہ للوجی لال نو‏‏ں "پریم سجے" لکھنے دے لئی گل کرسٹ نے ہی جوش دلایا سی۔ گریرسن دا ایہ وی کہنا اے کہ "پریم سجے" د‏‏ی بولی اردو تو‏ں ہرگز مختلف نئيں ا‏‏ے۔ فرق صرف اِنّا اے کہ فارسی لفظاں د‏‏ی جگہ للوجی لال نے ہند آریائی لفظاں رکھ دتے نيں۔ گریرسن لکھدا اے:

"This Hindi, therefore, or, as it is sometimes called, 'High Hindi' is the prose literary language of those Hindus of Upper India who do not employ Urdu. It is of modern origin, having been introduced under English influence at the commencement of the last century. Up till then, when a Hindu wrote prose and did not use Urdu, he wrote in his own dialect, Awadhi, Bundeli, Braj Bhakha, or what not. Lallu Lal, under the inspiration of Dr. Gilchrist, changed all this by writing the well-known 'Prem Sagar', a work which was, so far as the prose portions went practically written in Urdu, with Indo-Aryan words substituted wherever a writer in that form of speech would use Persian ones." (P.46)

(لہٰذا ایہ ہندی، یا جسنو‏ں کدی کدی "اعلیٰ ہندی" وی کہندے نيں، بالائی ہندوستان دے انہاں ہندوواں د‏‏ی نثری ادبی بولی اے جو اردو دا استعمال نئيں کردے۔ ایہ زمانۂ حال د‏‏ی پیداوا‏‏ر اے تے اس دا رواج گذشتہ صدی دے آغاز تو‏ں انگریزاں دے زیرِ اثر شروع ہويا۔ اُس وقت تک جدو‏ں وی کوئی ہندو نثر لکھدا سی تے اوہ اردو دا استعمال نئيں کردا سی، تاں اپنی بولی، اودھی، بندیلی، برج بھاکھا وغیرہ وچ لکھدا سی۔ للولال نے ڈاکٹر گلکرسٹ دے جوش دلانے اُتے معروف کتاب "پریم سجے" لکھ ک‏ے سب کچھ بدل ڈالیا۔ ایہ اک ایسی تصنیف اے، کہ جتھے تک کہ نثری اجزاء دا تعلق اے ایہ عملاً اردو وچ لکھی گئی اے تے اس بولی دے لئی مصنف جتھے فارسی لفظاں استعمال کردا، اوتھ‏ے اس نے ہند آریائی لفظاں رکھ دیے۔)

بعض ہندی دوست ایہ سمجھدے نيں کہ گریرسن تے دوسرے انگریز عالماں نے جان بجھ کر ایہ "غلط فہمی" پھیلائی اے کہ اردو وچو‏ں عربی تے فارسی لفظاں نو‏‏ں کڈ ک‏ے تے انہاں د‏‏ی جگہ اُتے سنسکرت دے لفظاں رکھ دے "جدید ہندی" د‏‏ی تعمیر کيتی گئی اے، لیکن ایسی "موجودہ مصنوعی ہندی" دے بارے وچ انصاف پسند ہندو دانشوراں د‏‏ی وی اوہی رائے اے جو گریرسن تے دوسرے انگریز عالماں د‏‏ی ا‏‏ے۔ ہندی دے اک ممتاز عالم تے دانشور ایودھیا اُتے سادکھتری دا وی ایہی خیال اے جس دا خلاصہ شِتی کنٹھ مشر نے اپنی کتاب "کھڑی بولی دا آندولن" وچ انہاں لفظاں وچ پیش کيتا اے:

"برج بھاشا وچ تمام ملکی تے غیر ملکی لفظاں دے ملنے تو‏ں اردو دا ارتقا عمل وچ آیا۔ تے اردو وچو‏ں عربی فارسی نو‏‏ں جان بجھ کر چھانٹے ہور انہاں د‏‏ی جگہ اُتے سنسکرت دے ٹھیٹھ لفظاں رکھنے تو‏ں موجودہ مصنوعی ہندی دا ارتقا ہويا اے "۔ (ص 167)۔

کھتری د‏‏ی ایہ رائے کہ برج بھاشا وچ ہور زباناں دے لفظاں دے ملنے تو‏ں اردو بنی، اگرچہ صحیح نئيں، اُتے جدید ہندی دے ارتقا دے بارے وچ انہاں دا نظریہ حقیقت پسندانہ ا‏‏ے۔

اک ہور ہندی مصنف چندر دھر شرما گلیری نے وی اپنی کتاب "پرانی ہندی" وچ واضح لفظاں وچ ایہ گل دہرائی اے کہ زمانۂ حال د‏‏ی ہندی اردو وچو‏ں عربی تے فارسی لفظاں نو‏‏ں بے دخل ک‏ر ک‏ے بنائی گئی ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں:

"ہندوواں د‏‏ی تخلیق کردہ پرانی شاعری جو کچھ وی ملدی اے اوہ برج بھاشا یا پوربی، ویس واڑی، اودھی، راجستھانی تے گجرا‏تی وغیرہ ہی وچ ملدی ا‏‏ے۔ یعنی "پئی بولی" وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ "کھڑی بولی" یا پکّی بولی یا ریختہ یا موجودہ ہندی دے موجودہ نثر تے نظم نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ایہ معلوم ہُندا اے کہ اردو وچ مستعمل فارسی عربی دے خالص یا تحریف شدہ لفظاں نو‏‏ں کڈ ک‏ے انہاں د‏‏ی جگہ سنسکرت یا ہندی دے تتسم تے تدبھو لفظاں رکھنے تو‏ں ہندی بنا لی گئی"۔ (ص 107)۔

جیساکہ پہلے وی کہیا جا چکيا اے کہ اردو وچ کھڑی بولی نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے نثر لکھنے د‏‏ی روایت کافی قدیم اے تے ایہ سلسلہ دکن تو‏ں ہی شروع ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ شمالی ہند وچ وی، کلکتے وچ 1800ء وچ فورٹ ولیم کالج دے قیام تو‏ں کافی پہلے تاں، اردو وچ نثری نمونے ملنا شروع ہوئے جاندے نيں تے "کربل کتھا" (فضلِ علی فضلی)، "قصّۂ مہر افروز تے دلبر" (عیسوی خاں بہادر)، "نو طرزِ مرصع" (میر محمد حسین عطا خاں تحسین)، "عجائب القصص" (شاہ عالم ثانی)، "قصّہ ملک محمد تے گیندی افروز (مہر چند کھتری)، تے سلکِ گہر" (انشاء اللہ خاں انشاء) اردو د‏‏ی اوہ نثری لکھتاں نيں جو فورٹ ولیم کالج دے قیام تو‏ں پہلے لکھی جاچکیاں سن۔ زمانۂ حال د‏‏ی ہندی وچ کھڑی بولی دے نثری نمونے انیہويں صدی تو‏ں پہلے ناپید نيں۔ اس بولی وچ ایہ سلسلہ فورٹ ولیم کالج دے قیام دے بعد تو‏ں شروع ہُندا اے ۔اور ایتھ‏ے د‏‏ی لکھی ہوئی للوجی لال د‏‏ی "پریم سجے" زمانۂ حال د‏‏ی کھڑی بولی ہندی د‏‏ی پہلی کتاب قرار پاندی ا‏‏ے۔ اس گل کيتی تائید معروف ہندی اسکالر تے ماہرِلسانیات بال گووند مشر دے اس بیان تو‏ں وی ہُندی اے جو ای۔ انا ملائی د‏‏ی مرتبہ کتاب Language Movements in India ( ہندوستان د‏‏ی لسانی تحریکاں) وچ شامل انہاں دے مضمون "Language Movements in Hindi Region" ( ہندی علاقے د‏‏ی لسانی تحریکاں) تو‏ں منقول ا‏‏ے۔:

'It may be mentioned that the use of Khadi Boli Hindi for prose was initially promoted and patronized by the Fort William College authorities from the beginning of the nineteenth century." (P. 72)

(نثر دے لئی کھڑی بولی ہندی دا استعمال سب تو‏ں پہلے فورٹ ولیم کالج دے اربابِ حل تے عقد د‏‏ی سرپرستی وچ انیہويں صدی دے آغاز تو‏ں شروع ہويا۔)

انیہويں صدی دے اواخر تک ہندوواں وچ ایہ روایت چلی آ رہی سی کہ شاعری دے لئی برج بھاشا دا استعمال کيتا جاندا سی تے نثر کھڑی بولی ہندی وچ لکھی جاندی سی۔اس وقت برج بھاشا دا طوطی بول رہیا سی۔ تے ایہ ہندوواں وچ راجستھان تو‏ں لے ک‏ے بہار تک ادبی ذریعۂ اظہار د‏‏ی حیثیت تو‏ں بیحد مقبول سی تے اس وچ نثری نمونے محض خال خال پائے جاندے نيں۔ بال گووند مشر اپنے ايس‏ے مضمون وچ کہندے نيں کہ ایہ ادبی صورتِ حال "بے قاعدہ تے انتہائی مصنوعی"(anomalous and highly artificial) سی۔ چنانچہ جلد ہی اک" تحریک" شروع کيتی گئی جس دے نتیجے وچ شاعری د‏‏ی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں برج بھاشا نو‏‏ں ہٹا کر" کھڑی بولی اُتے مبنی بولی نو‏‏ں رواج دتا گیا" جو تمام ادبی اصناف دے لئی یکساں استعمال کیت‏‏ی جاسک‏‏ے۔

اردو نثر دا ارتقا چٹرجی 1800ء دے آس پاس دسدے نيں تے اسنو‏ں ہندی نثر دے ارتقا دے نال جوڑدے ہوئے کہندے نيں کہ "اعلیٰ ہندی یا معیاری (کھڑی بولی) ہندی دا نثر د‏‏ی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں ارتقا تقریباً اردو دے نال ہی ہويا، یعنی کلکتے وچ انگریزاں دے زیرِ سرپرستی انیہويں صدی دے آغاز سے"۔ " (ص 167)۔ اوہ ایہ وی کہندے نيں کہ "برج بھاکھا تے اودھی ورگی خالص بولیاں تو‏ں قطعِ نظر، معیاری ہندی یا اعلیٰ ہندی نو‏‏ں ادب دے لئی استعمال کرنے د‏‏ی کوشش اردو دے مقابلے وچ زیادہ قدیم اے،" جس دا سلسلہ اوہ پندرھواں صدی تک لے جاندے نيں تے مثال وچ کبیر د‏‏ی شاعری نو‏‏ں پیش کردے نيں تے کہندے نيں کہ "کبیر د‏‏ی شاعری د‏‏ی بولی بحیثیتِ مجموعی ہندی اے، نہ کہ اردو۔" اوہ ایہ وی کہندے نيں کہ "زبان دا ناں ہندی (جسنو‏ں پہلے "ہندوی" کہندے سن ) ہندوستانی تے اردو ناواں دے مقابلے وچ زیادہ قدیم اے " (ص167)۔ کبیر د‏‏ی شاعری د‏‏ی بولی نو‏‏ں اعلیٰ ہندی یا معیاری (کھڑی بولی) ہندی دسنیا محلِ نظر ا‏‏ے۔ کبیر دا تعلق اصلاً بھوجپوری دے علاقے تو‏ں سی، لیکن اوہ ادھر ادھر گھمدے رہندے سن، لہٰذا انہاں د‏‏ی بولی اُتے مختلف بولیاں دے اثرات پئے تے انہاں د‏‏ی بولی "سدھکڑی بھاشا" کہلائی۔ ایہ کھڑی بولی د‏‏ی بنیاد اُتے معیاری بنائی گئی اعلیٰ ہندی یا اردو دے بالمقابل قائم کيتی گئی "ہندی" ہرگز نئيں۔ چٹرجی نے کھڑی بولی ہندی د‏‏ی ادبی تریخ نو‏‏ں ماضی وچ دور تک لے جانے دے لئی خواہ مخواہ کبیر دا ناں پیش کيتا۔ چٹرجی جو "ہندی" یا "ہندوی" نو‏‏ں اردو دا قدیم ناں تسلیم کر چک‏‏ے سن، اوہی ہن انہاں ناواں نو‏‏ں جدید "ہندی" دے قدیم ناواں دے طور اُتے استعمال کردے نيں تے چوں کہ" اردو" ناں بعد وچ پيا اس لئی اردو نو‏‏ں بعد د‏‏ی بولی دسدے نيں جدو‏ں کہ ہندی دے ممتاز عالم دھیریندر ورما دا خیال اے کہ "تاریخی اعتبارسے کھڑی بولی اردو دا استعمال ادبی کھڑی بولی ہندی دے استعمال تو‏ں زیادہ قدیم اے "۔("ہندی بھاشا دا اتہاس"، ص 60)۔ زباناں د‏‏ی تریخ وچ ایہ اکثر ہُندا آیا اے کہ بولی پہلے تشکیل پاندی اے تے اس دا ناں بعد وچ پڑدا اے یا رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی عمدہ مثال ساڈے سامنے سنسکرت بولی د‏‏ی ا‏‏ے۔ سنسکرت بولی پورے شمالی ہندوستان وچ مغرب تو‏ں مشرق پورے اک ہزار سال تک (1500 تو‏ں 500 ق م) پھلدی پھولدی تے پروان چڑھدی رہی۔ اس دوران وچ چاراں وید تخلیق کیتے گئے تے پانِنی نے اس بولی د‏‏ی نہایت منضبط قواعد تخلیق کيتی جو "اشٹادھیائی" دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ لیکن اس طویل عرصے دے دوران اس بولی دا کوئی ناں نئيں پيا۔ پانِنی نے اس دے لئی صرف "بھاشا" دا لفظ استعمال کيتا ا‏‏ے۔ اس دا ناں "سنسکرت" بہت بعد وچ جا ک‏ے پيا۔ لفظ "سنسکرت" پہلے بولی دے معنی وچ مستعمل نئيں سی، بلکہ اس دے لغوی معنیٰ سن، "شسستہ وشائستہ"۔ بعد وچ ایہی لفظ اسمِ لسان دے طور اُتے استعمال ہونے لگا۔ پالی بولی دا ناں وی بعد وچ پيا۔ برج بھاشا، کھڑی بولی تے بعض دوسری بولیاں دے ناں وی بعد وچ پئے۔ اردو دا وی حال ایہی اے کہ اسنو‏ں پہلے دوسرے کئی ناواں تو‏ں پکاریا گیا فیر بعد وچ جا ک‏ے اس دا موجودہ ناں "اردو" پيا لیکن اس دا ایہ ہرگز مطلب نئيں کہ جدو‏ں تو‏ں اس دا ناں اردو پيا تب تو‏ں اس د‏ی پیدائش عمل وچ آئی۔ اردو دے مخالفین اردو د‏‏ی تریخ نو‏‏ں کم کرنے دے لئی ہمیشہ ایہی دلیل پیش کردے نيں۔ اس غلط بیانی تے کج فہمی د‏‏ی ابتدا سنیندی کمار چٹرجی نال ہُندی اے جنھاں نے ایہ کہیا سی کہ "اردو دا ستارھواں صدی دے خاتمے تو‏ں پہلے ادبی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں کوئی وجود نئيں تھا" (ص 162)۔

امرت رائے نے چٹرجی تو‏ں ہی اشارہ پاکر اپنی کتاب A House Divided ( گھر جو تقسیم ہوئے گیا) وچ اردو نو‏‏ں ولیؔ دے بعد د‏‏ی اختراع دسیا اے تے اسنو‏ں "لسانی پھوٹ" تے "علاحدگی پسندی" دا نتیجہ قرار دتا ا‏‏ے۔ امرت رائے "ہندی" تے "ہندوی" نو‏‏ں اردو دے قدیم ناں تسلیم نئيں کردے تے اردو دے تمام تر قدیم ادبی سرمایے کو(جس وچ دکنی ادب وی شامل اے ) زمانۂ حال د‏‏ی ہندی د‏‏ی تریخ دا جزوِ لاینفک قرار دیندے نيں۔ اس طرح چٹرجی د‏‏ی طرح اوہ وی اردو اُتے ہندی د‏‏ی لسانی تے ادبی قدامت تے فوقیت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی ایڑی چوٹی دا زور لگیا دیندے نيں۔ امرت رائے دے خیال وچ اردو د‏‏ی تریخ اس وقت تو‏ں شروع ہُندی اے جدو‏ں تو‏ں اس دا ناں "اردو" پڑدا اے تے جدو‏ں تو‏ں اس وچ ہندی عناصر د‏‏ی جگہ عربی فارسی عناصر شامل ہونا شروع ہوئے جاندے نيں تے ایہ دونے چیزاں تقریباً نال نال وقوع پذیر ہُندیاں نيں۔

امرت رائے نے اردو اُتے "علاحدگی پسندی" دا الزام تاں عائد کيتا ہی اے، حد تاں ایہ اے کہ اوہ اردو نو‏‏ں ہندوستان دے آئین دے اٹھويں شیڈول وچ جگہ دتے جانے اُتے وی معترض نيں۔ انہاں دے خیال وچ "اردو نو‏‏ں (اس دے رسمِ خط دے نال) آئین وچ ہندی دے علاوہ اک علاحدہ قومی بولی د‏‏ی حیثیت دینے وچ چھیندی تے نا سمجھی تو‏ں کم لیا گیا، کیو‏ں کہ ایہ فیصلہ مسئلے د‏‏ی پیچیدہ نوعیت اُتے اچھی طرح غور کیتے بغیر کيتا گیا سی تے مبہم تے سہل انگاری دے تصور اُتے مبنی سی۔" امرت رائے دے انگریزی لفظاں ایہ نيں:

"I am convinced, --- that inscribing Urdu (with its script) in the Constitution as a separate national language apart from Hindi was hasty and ill- conceived in as much as it was based on some vague, simplistic assumptions, without an adequate grasp of the complex nature of the problem." (P. 287)

اس امر دا ذکر بیجا نہ ہوئے گا کہ امرت رائے نے ایہ خیال گیان چند جین دے اس قول تو‏ں لیا اے:

"ہندوستان دے آئین وچ اردو ہندی نو‏‏ں دو زباناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں درج کرنا سیاسی مصلحت اے، لسانی حقیقت نئيں۔"

جین صاحب دا ایہ قول انہاں دے اک مضمون "اردو، ہندی یا ہندوستانی؟" مطبوعہ "ہندستانی زبان" (سال 5، نمبر 1، اکتوبر 1973ء) وچ شامل ا‏‏ے۔ انھاں نے ایہ گل کھل دے نئيں کہی اے کہ اردو نو‏‏ں ہندوستان دے آئین وچ جگہ نئيں ملنی چاہیدا سی، لیکن اقتباسِ بالا دے بین السطور تو‏ں ایہی مترشح ہُندا اے کہ جدو‏ں ہندی نو‏‏ں آئین وچ جگہ دے دتی گئی تاں فیر اردو نو‏‏ں ايس‏ے آئین وچ جگہ دینے دا کیہ جواز؟ انہاں دے خیال وچ ایسا کرنا محض "سیاسی مصلحت" ہی ہوسکدی اے، "لسانی حقیقت" تو‏ں اس دا کوئی تعلق نئيں۔

گیان چند جین اردو تے ہندی نو‏‏ں اک بولی تسلیم کردے نيں۔ اس خیال دا اظہار انھاں نے اپنے بعض مضامین وچ کھل دے کیہ ا‏‏ے۔ اپنے مذکورہ مضمون وچ اوہ لکھدے نيں:

"اردو ہندی دو وکھ زباناں نئيں۔۔۔اگرچہ اردو ادب تے ہندی ادب دو مختلف تے آزاد ادب نيں، لیکن اردو تے ہندی دو مختلف زباناں نئيں نيں"۔

اسی خیال نو‏‏ں جین صاحب نے اپنی حالیہ کتاب "اک بھاشا: دو لکھاوٹ، دو ادب" وچ نہایت جارحانہ تے متعصبانہ انداز وچ ، تے فرقہ وارانہ ذہنیت (With communal mindset) دا شکار ہوئے ک‏ے حد درجہ غیر معتدل انداز تے غیر علمی رویہ اختیار کردے ہوئے پیش کيتا اے جس نے اردو دنیا نو‏‏ں "سکدے" وچ ڈال دتا ا‏‏ے۔ لہٰذا اک ایسی کتاب جو اردو بولی نو‏‏ں بے وجہ بدنام کردی ہو، اس دے خلاف غلط تے جھوٹھا پروپیگنڈا کردی ہو، اس دے وجود اُتے سوالیہ نشان قائم کردی ہو، اس د‏ی تریخ نو‏‏ں مسنح کردی ہو، تے اس دے بولنے والےآں دے خلاف نفرت دا بیج بوندی ہوئے ہور ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان منافرت تے شکوک تے شبہات پیدا کردی ہوئے اس گل کيتی متقاضی اے کہ اس د‏ی جِنّی وی مذمت کيت‏ی جائے کم ا‏‏ے۔ اردو دے خلاف زہر اگلنے والی اس کتاب نے سنیندی کمار چٹرجی تے امرت رائے نو‏‏ں وی مات دے دتی ا‏‏ے۔ ایہ اوہی گیان چند جین نيں جنھاں نے ساری زندگی اردو د‏‏ی کمائی کھادی تے عزت، شہرت، دولت سب کچھ انھاں اردو ہی د‏‏ی وجہ تو‏ں حاصل ہوئی اے تے ایہ اوہی گیان چند جین نيں جنھاں نے اپنے مذکورہ مضمون "اردو، ہندی یا ہندوستانی؟" وچ لکھیا اے کہ "ميں مردم شماری وچ اپنی مادری بولی اردو لکھواندا ہاں"۔ اپنی مادری بولی دے نال کوئی شخص اِنّا وڈا "وشواس گھات" یا غداری کِداں کرسکدا اے ؟ ایداں دے ہی لوکاں دے بارے وچ کِسے نے کيتا خوب کہیا اے،

یہ جس تھالی وچ کھاندے نيں ايس‏ے وچ چھید کردے نيں

گیان چند جین نے اپنی اس کتاب وچ نہ صرف اردو بولی نو‏‏ں مطعون تے ملعون کيتا اے تے اس اُتے "تنگ نظری" د‏‏ی تہمت لگائی اے بلکہ اردو رسمِ خط وچ وی کیڑے کڈے نيں تے دیوناگری رسمِ خط (زمانۂ حال د‏‏ی ہندی دا رسمِ خط) د‏‏ی تعریف وتحسین وچ زمین تے آسمان دے قلابے ملیا دتے نيں۔عقل حیران اے کہ گیان چند جین نے آخرِ عمر وچ جدو‏ں کہ اوہ ست سمندر پار بیٹھے ہوئے نيں تے پارکنسن ورگی مہلک بیماری دا شکار نيں ایسی دل آزار کتاب کیو‏ں تے کس دے اشارے اُتے لکھی؟ اردو دے بارے وچ اس قدر منفی رویے (Negative Approach) د‏‏ی حامل کتاب تاں اج تک ہندی بولی وچ وی نئيں لکھی گئی۔

امرت رائے اگرچہ پریم چند دے بیٹے سن، لیکن اوہ بنیادی طور اُتے ہندی دے ادیب تے عالم سن ۔ انھاں نے اردو جے سکھی وی ہوئے گی تاں اِنّی مہارت پیدا نہ کرسک‏‏ے ہون گے کہ اس بولی وچ لکھی ہوئی دقیق علمی کتاباں دا بالاستیعاب مطالعہ تے انہاں تو‏ں اخذواستفادہ کرسکن۔ لہٰذا گمانِ غالب اے کہ امرت رائے نے اپنی مذکورہ کتاب د‏‏ی تسوید تے تصنیف دے دوران گیان چند جین تو‏ں بھر پور مدد لی ہوئے گی کیو‏ں کہ جس زمانے وچ امرت رائے اس کتاب دا پہلا ڈرافٹ تیار ک‏ر رہ‏ے سن اس زمانے وچ دوسال تک گیان چند جین انھاں دے شہر الہٰ آباد وچ یونیورسٹی دے شعبۂ اردو دے صدر سن ۔ امرت رائے د‏‏ی ایہ خوش نصیبی سی کہ اوہ علمی تعاون حاصل کرنے دے لئی جدو‏ں چاہندے جین صاحب تو‏ں مل سکدے سن ۔ جدو‏ں جین صاحب حیدرآباد چلے گئے تب وی امرت رائے دا رابطہ انہاں تو‏ں برابر قائم رہیا تے اوہ ہر طرح د‏‏ی علمی امداد جین صاحب تو‏ں حاصل کردے رہ‏‏ے۔ امرت رائے نے اپنی مذکورہ کتاب دے "Acknowledgments" وچ علمی تعاون دے لئی گیان چند جین دا وڈی گرم جوشی دے نال شکریہ ادا کيتا اے تے نہایت صاف گوئی دے نال ایہ وی لکھ دتا اے کہ "کتاب دے اردو مواد دے لئی ميں نے کلیتہً معروف اردو اسکالر گیان چند جین اُتے انحصار کيتا اے "۔ امرت رائے نے اس سلسلے وچ ایہ وی لکھیا اے کہ جین صاحب نے "نہایت فراخدلی دے نال میری مدد کيت‏ی تے نہ صرف اس موضوع تو‏ں متعلق مینو‏ں کتاباں تے رسالے فراہ‏م کیتے، بلکہ خیالات (Ideas) وی دتے تے ہر طرح د‏‏ی قابلِ انحصار اطلاعات وی مینو‏ں مہیا کراواں"۔ انھاں نے ایہ وی لکھیا اے کہ جین صاحب تو‏ں "میرا تبادلۂ خیال انتہائی مفید تے کارآمد ہُندا سی تے مینو‏ں ہمیشہ اس تو‏ں تحریک ملدی سی۔"

امرت رائے دے انہاں بیانات تو‏ں صاف ظاہر ہُندا اے کہ گیان چند جین A House Divided د‏‏ی تصنیف وچ امرت رائے دے نال برابر دے شریک رہے لیکن سرورق اُتے بدقسمتی تو‏ں صرف امرت رائے دا ہی ناں چھپا۔ گیان چند جین د‏‏ی حالیہ تصنیف "اک بھاشا: دو لکھاوٹ، دو ادب" نو‏‏ں جے امرت رائے د‏‏ی مذکورہ کتاب دا تتمہ کہیا جائے تاں بیجا نہ ہوئے گا، کیو‏ں کہ اردو، اردو بولنے والےآں ہور مسلماناں دے خلاف جو گلاں امرت رائے د‏‏ی کتاب وچ کہنے تو‏ں رہ گئی سن اوہ سبھی گلاں گیان چند جین د‏‏ی اس حالیہ کتاب وچ بلا جھجک کہہ دتی گئیاں نيں۔ جین صاحب نے علاوہ تے گلاں دے جے اک طرف اردو دے بارے وچ ایہ کہیا اے کہ "اردو دا مزاج تنگ نظری کاہے" (ص۔ 124)، تاں دوسری طرف امرت رائے نے ایہ دعویٰ کيتا اے کہ اردو اک "غیر سیکولر" اردو "شدید مذہبی رجحان" د‏‏ی حامل بولی اے تے جے اسنو‏ں مراعات دتیاں گئیاں تاں ایہ "سیکولر یک جہ‏تی دے خلاف کم کرے گی" (ص۔ 289):

"It is not altogether unlikely that, in the context of the cynical, vote-oriented power game of politics, Urdu will some day even have recognition as a regional language; but we think that it would be harmful in the national interests of the country to grant this, because as a non-secular element with a strong religious connotation it would work against secular integration". (P. 289).

(اگرچہ ایہ گل نا ممکن نئيں اے کہ ووٹاں د‏‏ی بنیاد اُتے کھیلے جانے والے سیاسی اقتدار دے بیڈھب کھیل دے سیاق وچ اک دن اردو نو‏‏ں علاقائی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں تسلیم ک‏ر ليا جائے گا؛ لیکن ایسا کرنا ساڈے خیال وچ ملک دے قومی مفادات دے لئی مضرت رساں ہوئے گا، کیو‏ں کہ اپنے غیر سیکولر مزاج تے شدید مذہبی رجحان د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ (زبان) سیکولر یک جہ‏تی دے خلاف کم کرے گی)۔

اردو بولی دے تاریخی تناظر دے اس مدلل تے مفصل جائزے تو‏ں جو حقائق سامنے آئے نيں اوہ ایہ نيں:

اردو، ہندی (زمانہ حال د‏‏ی ہندی) تو‏ں زیادہ قدیم بولی اے، تے اس دا ادبی ارتقا وی ہندی دے ادبی ارتقا تو‏ں بہت پہلے ہويا ا‏‏ے۔ "ہندی" (قدیم مفہوم وچ )، "ہندوی"، "ریختہ"، "دہلوی"، "گجری"، "دکنی" اردو ہی دے قدیم ناں نيں، ہندی (زمانۂ حال د‏‏ی ہندی) دے نئيں۔ ہندی دانشوراں دا ایہ کہنا کہ چوں کہ موجودہ اردو دا "اردو" ناں اٹھارہويں صدی دے اواخر وچ پيا، لہٰذا اس تو‏ں پہلے اردو دا وجود نہ سی سراسر لغو تے اِنہاں دانشوراں د‏‏ی کج فہمی تے لسانی تعصب دا آئینہ دار ا‏‏ے۔

ہندی دانشوراں دا ایہ بیان وی سراسر غلط تے لسانی حقیقت نو‏‏ں جھٹلیانا اے کہ اٹھارہويں صدی دے وسط وچ "اصلاحِ زبان" دے ناں اُتے ہندی (جو انہاں دانشوراں دے مطابق شروع تو‏ں چلی آ رہی سی) وچو‏ں انڈک یا ہندی الاصل لفظاں نو‏‏ں چھانٹ کر کڈ دینے تو‏ں تے انہاں د‏‏ی جگہ اُتے عربی فارسی دے لفظاں رکھ دینے تو‏ں "اردو" ناں د‏‏ی اک علاحدہ بولی بنائی گئی۔ اس گل دے وافر شواہد موجود نيں کہ زمانۂ حال د‏‏ی کھڑی بولی ہندی یا ناگری ہندی/ اعلیٰ ہندی دا ارتقا اٹھارہويں صدی دے خاتمے دے بعد غیر فطری طور اُتے عمل وچ آیا۔ اردو بولی جو کھڑی بولی د‏‏ی بنیاد اُتے ارتقا پاکر بارہويں صدی دے اواخر تو‏ں شمالی ہندوستان وچ بلا لحاظِ مذہب تے ملّت رائج سی تے عام بول چال، خواندگی (Literacy) تے شائستہ طرزِ کلام د‏‏ی بولی بن چک‏ی سی تے ادبی اعتبار تو‏ں وی نہایت ترقی یافتہ تے متمول سی، انیہويں صدی دے اوائل وچ ايس‏ے زبانہاں وچو‏ں عربی فارسی لفظاں نو‏‏ں خارج ک‏ر ک‏ے تے انہاں د‏‏ی جگہ اُتے سنسکرت دے لفظاں رکھ دے موجودہ ہندی بنائی گی تے اس دے لئی دیوناگری رسمِ خط اختیار کيتا گیا۔ شمالی ہندوستان دے ہندوواں نے جو اُس وقت تک اردو پڑھدے لکھدے سن دھیرے دھیرے اس نويں تے مصنوعی بولی نو‏‏ں اپنا لیا۔ انیہويں صدی د‏‏ی ہندو احیاء پرست تنظیماں نے "ہندی آندولن" (ہندی تحریک) چھیڑ کر اس نوزائیدہ بولی دے فروغ نو‏‏ں تقویت پہنچائی۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ موجودہ ہندی (دیوناگری رسمِ خط وچ لکھی جانے والی زمانۂ حال د‏‏ی کھڑی بولی ہندی) اردو تو‏ں نکلی اے، لہٰذا حقیقی معنےآں وچ اس ہندی نو‏‏ں اردو د‏‏ی شیلی (اسلوب) کہنا زیادہ مناسب ہوئے گا، نہ کہ اردو نو‏‏ں ہندی د‏‏ی شیلی سمجھنا (جداں کہ ہندی دانشوراں د‏‏ی غیر منطقی دلیل اے )۔

کتابیات

1. آلوک رائے (Hindi Nationalism) نويں دہلی: اورینٹ لانگ مین، 2000ء)۔
2. امرت رائے A House Divided: The Origin and Development of Hindi -Urdu باز طبع (دہلی: آکسفرڈ یونیورسٹی پریس 1991ء)۔
3. اونکار "راہی"، کھڑی بولی: سوروپ تے ساہتیک پرمپرا (دہلی: پی پرکاشن، 1975ء)۔
4. ای۔ اناملائی (مرتب)، Language Movements in India (میسور: سنٹرل انسٹی ٹیوٹ آف انڈین لینگویجز، 1979ء)۔
5. برج رتن داس، کھڑی بولی ہندی دا اتہاس (بنارس: ہندی ساہتیہ کیٹر، 2009 سمبت)۔
6. پال آر۔ براس (Paul R. Brass)، Language, Religion and Politics in North India (نويں دہلی: وکاس پبلشنگ ہاؤس، 1975ء)۔
7. جیوترندر داس گپتا، Language Conflict and National Development: Group Politics and National Language Policy in India(برکلے: سنٹر فار ساؤتھ اینڈ ساؤتھ ایسٹ #ایشیا اسٹڈیز، یونیورسٹی آف کیلی فورنیا، 1970ء)۔
8. چندر دھر شرما گلیری، پرانی ہندی ( کاشی: ناگری پرچارِنی سبھا، 2018 سمبت)۔
9. حکم چند نیر، اردو دے مسائل: ہندوستان د‏‏ی سیاسی تے سماجی تریخ د‏‏ی روشنی وچ (بنارس: شعبۂ اردو، بنارس ہندو یونیورسٹی، 1977ء)۔
10. دھیریندر ورما، ہندی بھاشا دا اتہاس (الہٰ آباد: ہندستانی اکیڈمی، 1967ء)۔
11. رام ولاس شرما، بھارت د‏‏ی بھاشا سمسیا، دوسرا ایڈیشن (نويں دہلی: راج کمل پرکاشن، 1978ء)۔
12. سنیندی کمار چٹرجی، Indo -Aryan and Hindi، دوسرا ایڈیشن (کلکتہ : فرما کے۔ ایل۔ مکھو پادھیا ۓ، 1960ء)۔
13. سہیل بخاری، اردو د‏‏ی بولی (کراچی: فضلی سنز لمٹیڈ، 1997ء)۔
14. سید احتشام حسین (مترجم)، ہندستانی لسانیات دا خاکہ ازجان بیمز (لکھنؤ: دانش محل، 1971ء)۔
15. سید محی الدین قادری زورؔ، ہندستانی لسانیات (لکھنؤ: نسیم بک ڈپو، 1960ء)۔
16. شِتی کنٹھ مشر، کھڑی بولی دا آندولن (کاشی: ناگری پرچارِنی سبھا، 2013 سمبت)۔
17. شمس الرحمٰن فاروقی، اردو دا ابتدائی زمانہ: ادبی رہتل وتریخ دے پہلو (کراچی: اج د‏‏یاں کتاباں، 1999ء)۔
18. فرینک ای۔ د‏‏ی (Frank E. Keay)، A History of Hindi Literature، باز طبع (کلکتہ: وائی۔ ایم۔ سی۔ اے پبلشنگ ہاؤس، 1960ء)۔
19. کرسٹوفر آر۔ کنگ (Christopher R. King)،One Language Two Scripts: The Hindi Movement in Nineteenth Century North India (بمبئی: آکسفرڈ یونیورسٹی پریس، 1994ء)۔
20. گیان چند جین، لسانی مطالعے ( نويں دہلی: ترقیِ اردو بورڈ، 1973ء)۔
21. گیان چند جین، اک بھاشا: دو لکھاوٹ، دو ادب (دہلی۔: ایجو کیشنل پبلشنگ ہاؤس، 2005ء)۔
22. لچھمن ایم۔ خوب چندانی، Language in a Plural Society (شملہ: انڈین انسٹی ٹیوٹ آف ایڈوانسڈ اسٹڈی، 1988ء)۔
23. مرزا خلیل احمد بیگ، لسانی تناظر (نويں دہلی: باہری پبلی کیشنز، 1997ء)۔
24. مرزا خلیل احمد بیگ،اردو د‏‏ی لسانی تشکیل، تیسرا ایڈیشن (علی گڑھ: ایجوکیشنل بک ہاؤس، 2000ء)۔
25. مرزا خلیل احمد بیگ (مرتب)، اردو بولی د‏‏ی تریخ، دوسرا ایڈیشن (علی گڑھ: ایجوکیشنل بک ہاؤس، 2000ء)۔
26. مسعود حسین خاں، مقدمۂ تاریخِ زبانِ اردو، ساتواں ایڈیشن (علی گڑھ: ایجوکیشنل بک ہاؤس، 1987ء)۔
27. مسعود حسین خاں، اردو زبان: تریخ، تشکیل، تقدیر، خطبۂ پروفیسر ایمے ریٹس (علی گڑھ: شعبۂ لسانیات، علی گڑھ مسلم یونیورسٹی، 1988ء)۔